Makkai sharif

Xalifa Mahdiy (Ka’ba atrofini) kengaytirishlari
Masjidul-haramni sharqiy, shimoliy va g’arbiy tomondan kengaytirish ishlari amalga oshirildi. Lekin janubni Ibrohim vodiysi tomonda sel yo’li bo’lgani uchun kengaytirmadi. Ana shunda Ka’ba masjidning o’rtasiga to’g’ri kelmadi. 169 hijriy yili Abbosiylar xalifasi Mahdiy masjidni kengaytirib, Ka’bani uning o’rtasida qoldirishga amr qildi. Muhandislar vodiy yo’li borligi uchun ko’p mol-dunyo ketishini xabar berishdi. Xalifa Mahdiy: «Bunday kengaytirishni albatta amalga oshiraman. Agar bu o’zgartirishga Baytulmoldagi musulmonlarning barcha molini sarf qilib bo’lsa ham», dedi. Va nihoyat bu rejani amalga oshirdi. Bu aytilgan so’zlar bino juda chiroyli holatda amalga oshirilganiga dalolat qiladi. Ushbu binoning qoldiqlari 810 yil (ya’ni, 169 hijriy/785 milodiydan boshlab 979 hijriy/1571 milodiygacha) tik turdi. Hozirgi kunimizgacha masjidning janubiy tomonida o’sha binoning ustunlaridan bir nechtasi qolgan. Unda tarixiy yozuv bor²¹.

Usmonlilar qurgan bino
979 hijriy/1571 milodiy sanada Ka’ba yonidagi Qoyitboy madrasasi xarob bo’lib qolgani sababli sharqiy peshayvon ustida yoriq paydo bo’ldi. Sulton Sulaymon Qonuniy masjidda butkul qurilish olib borishni amr qildi. 980 hijriy/1572 milodiy yili ish boshlandi. O’g’li Sultonmurod davrida, ya’ni 984 hijriy/1576 milodiy yili qurilish tamomlandi. Shu erda bir narsaga ishora qilish kerakki, o’shanda masjid sahnasi kengaytirilmagan. Usmonlilar matof atrofiga qurgan bu bino 440 yil vaqt yashadi²².
Saudlar davridagi Masjidul-haram
Podshoh Abdulaziz 1344 hijriy/1925 milodiy yili Masjidul-haramda isloh talab etgan barcha o’rinlarda qurilish olib borish uchun farmon qabul qildi. Yana sa’y qilinadigan erga tosh yotqizish, shiftini yangilash, sahnadan to’sib turuvchi narsalarni olib tashlash va matofni kengaytirishga amr etdi. Hamda lozim bo’lgan ta’mir ishlarini ham olib bordi. Shuni bilish kerakki, 306 hijriyG’918 milodiy sanadan beri masjid hech qanday kengaytirilmagan. Masjid faqat 50 ming namozxonni o’ziga sig’dira olardi, xolos. Lekin havo, dengiz, quruqlikdagi naqliyot vositalari rivojlanganidan keyin hamda Saudiya hukumati soyasi ostida xavfsizlik ta’minlanganidan so’ng hojilar soni ko’payib, masjid torlik qilib qoldi. Podshoh Abdulaziz 1368 hijriyG’1948 milodiy sanada ikki sharafli haramni kengaytirishga bel bog’laganini e’lon qildi. Va u haqda lozim bo’lgan tadqiqotlarni olib bordi. Bu qurilish 1373 hijriyG’1953 milodiy sanada podshoh vafot etganidan keyin ham davom etdi²³.