Mahsus xossali po’latlar Reja: Umumiy ma’lumotlar. Oddiy sifatli konstruktsion po’latlar

5. Qiyin eruvchan metallar.

Bu metallardan 1000⁰S yuqori temperaturalarda ishlaydigan detallar tayyorlanadi. Bu metallar W (3410⁰S), Ta (3000⁰S), Mo (2640⁰S), Nb (2415⁰S), Cr (1900⁰S).

Qiyin eruvchan metallarni yuqori issiqbardoshligining sababi - ularni kristall panjarasidagi atomlarni kuchli bog’lanishi.
6. Zanglamas po’latlar.

Korroziya turli mashina detallari va metall konstruktsiyalarga katta ziyon yetkazadi va bu zarar yildan yilga ortib bormoqda.

Korroziya sharoitida ishlaydigan detallar korroziyabardosh metall yuqori elektrkimyoviy potentsialga ega bo’lishi va bir fazali bo’lishi kerak. Xrom elementini miqdori 12% dan ortganda po’latni elektrokimyoviy potentsiali sakrab musbat qiymatni oladi va bunday po’latni korroziyabardoshligi keskin ortadi. Zanglamas po’latlar xromli va xrom-nikelli zanglamas po’latlarga bo’linadi.
Ayrim mashina detallari (ichki yonuv dvigateli detallari, gaz trubinasi lopatkalari) yuqori temperatura ta’sirida ishlaydi. Bunday detallar o’z vazifasini bajarishlari uchun ular o’tga chidamli va issiqbardosh bo’lishlari kerak va bunday po’latlar va qotishmalar bilan tanishib chiqamiz.
Bu po’latlar xromli va xrom-nikelli zanglamas po’latlarga bo’linadi.
a) Xromli zanglamas po’latlar. Bu po’latlarni ko’pida 13...18% Cr (ayrim po’latlarda 25...30% Cr) bo’ladi. 13% xromli po’latlar (0X13, 10X13, 20X13, 30X13, 40X13) da 0,1...0,45% uglerod bor.
Ko’proq xromli po’latlar (X17, X25, X28) tarkibida uglerodni miqdori kamroq (0,1...0,15%).
Strukturasiga ko’ra 0X13, X17, X25T, X28 po’latlari ferritli po’latlar. Bu po’latlar fazasi o’zgarmaydigan po’latlar va ularni termik ishlab mustaxkamlab bo’lmaydi. Xromli po’latlarni mo’rtligi yuqori, chunki ular yirik donali. Bu po’latlar kristallitlararo korroziyaga moyil. Kuchli karbid xosil qiluvchi moddalar (Ti) po’latni korroziyabardoshligini oshiradi.
Kristallitlararo korroziya quyidagicha amalga oshadi: po’lat qizdirilsa yuqori temperatura xrom donaning chegarasiga diffuziyalanib, uglerod bilan ta’sirlashib karbid xosil qiladi, natijada dona chegarasida xromni miqdori 13% dan kamayadi va donalar chegaralari korroziyaga uchraydi. Bu kristallitlararo korroziya.
Qizdirishda xromli po’latlarda ferrit donasi yiriklashadi. Bunday xodisa po’latlarni kamchiligi. Xromli po’latlarni payvandlashda va boshqa issiq ishlov berishda rejimga jiddiy eotibor berish lozim, sovitishni tez bajarish kerak (450...550⁰S dagi karbidlashishini oldini olish uchun).
10X13, 20X13, 30X13, 40X13 po’latlari - martensit po’latlar. Bu po’latlar toblanadi va bo’shatiladi. 30X13, 40X13 po’latlardan kesish asboblari (xirurgiya), prujinalar, karbyurator ignasi, uy-ro’zьor buyumlari tayyorlanadi.
Ferritli po’latlarni mexanik xossalarini oshirish maqsadida po’lat tarkibiga 2...3% nikelp qo’shiladi (1X13N3, 1X17N2). Bu po’latlar toblanib (1000⁰S) 275-350⁰S bo’shatilsa, po’latni oquvchanlik chegarasi 1000 MPa tashkil etadi. Bu po’latlardan agressiv muxitlarda ishlaydigan muxim, oьir yuklangan detallar tayyorlanadi.
b) Xrom-nikelli austenitli po’lat. Xromli po’latlarga nisbatan xrom-nikelli po’latlar muvozanat xolatda va nakleplangan xolatda va yuqori temperaturalarda yuqori mexanik xossalarga va kislotabardoshlikga ega.
Tarkibiga ko’ra xrom-nikelli po’latlar yuqori legirlangan po’latlar. Ko’p xollarda xrom-nikelli po’latlar tarkibiga 18% xrom va 9...10% nikelp kiritiladi. Po’latlar X18N9, 12X18N9T, 00X18N10 austenitli po’latlar. Po’latlarni arzonlashtirish maqsadida defitsit nikelp o’rniga marganets (40X14G14N3T), po’lat tarkibiga kiritiladi. SHu maqsadda azot xam qo’llaniladi (0X20N4AG1). Kristallitlararo korroziyaga qarshi po’lat tarkibiga titan kiritiladi, ikkinchi yo’li - uglerodni kamaytirish (<0,04%S). Ikkinchi yo’lni texnologik jixatdan bajarish qiyin.
Barcha zanglamas po’latlardan austenitli po’latlar keng qo’llaniladi. Ularni korroziyabardoshliligi yuqori, mexanik xossalari yaxshi (_ok800 MPa; =40...50%; =50...60%), po’latlar yaxshi payvandlanadi.
Austenitli po’lat 1000...1050⁰S dan suvda toblanadi. Qizdirishda karbidlar yemiriladi va austenitda singiydi, tez sovitishda karbidlar xosil bo’lishga ulgurmaydi va bir jinsli austenit xosil bo’ladi, bu esa po’latni kristallitlararo korroziyaga bardoshliligini oshiradi.
Austenitli po’latni plastikligi yuqori, shuning uchun po’latni plastik deformatsiyalab mustaxkamlash mumkin (_ok=1000...1200 MPa; _v=1200...1400 Mpa). Austenit po’latini kesib ishlanuvchanligi yomon.
Austenit po’latlari mo’rtlashmasdan juda past (-200⁰S) temperaturada ishlashi mumkin. Po’latni yanada korroziyabardoshligini oshirish maqsadida po’lat tarkibiga mis yoki mis bilan molibden kiritiladi, masalan, po’lat 0X23N28M3D3T.
Juda yuqori korroziyabardoshlilikka nikelp asosidagi qotishma (80% Ni+20%Mo) - xastelloy ega.
Zanglamas po’latlarni assortimenti keng. SHuning uchun po’latlardan foydalanishda spravochniklardan foydalanish kerak. Xrom-nikelli austenitli po’latlar kimyo va oziq-ovqat sanoatida qo’llaniladi. Bu po’latlarni asosiy kamchiligi - narxi baland va nikelp defitsit.