Махсус таълим вазирлиги термиз давлат университети

Электр токидан жароҳатланишнинг асосий сабаблари ва уларнинг олдини олишга қаратилган чора-тадбирлар
Электр токи таъсиридан жароҳатланишнинг асосий сабаблари:
- кучланиш остида бўлган электр тармоқлари ёки электр ўтказгичларга тегиб кетиш ёки хавф туғдирувчи масофага яқинлашиш;
- электр қурилмалари асбоб-ускуналарининг устки металл корпуслари ва қопқоқларида электр ўтказгичларнинг муҳофаза қобиқларини шикастланиши натижасида электр кучланиши ҳосил бўлиши;
- электр токини ўчириб ремонт ишларини бажараётган вақтда, тасодифан электр токини улаб юбориш;
- ер юзасига узилиб тушган электр ўтказгичи ер юзаси бўйлаб электр токини тарқатаётган зонага билмай кириб қолиш натижасида кучланишлар таъсирига тушиб қолиш.
Электр токидан жароҳатланишни олдини олишга қаратилган асосий чора-тадбирлар:
1. Кучланиш остида бўлган ўтказгичларни қўл етмайдиган қилиб бажариш;
2. Электр тармоқлари ўтказгичларини айрим жойлаштириш;
3. Электр қурилмалари корпусида электр токининг ҳосил бўлишига қарши чора-тадбирларни белгилаш:
а) кам кучланишга эга бўлган электр манбаларидан фойдаланиш;
б) икки қаватли муҳофаза қобиқлари билан таъминлаш;
в) потенциалларини тенглаштириш;
г) ерга улаб муҳофазалаш;
д) нол симига улаб муҳофазалаш;
е) муҳофаза ўчириш қурилмаларидан фойдаланиш;
4. Махсус электр муҳофазалаш системаларидан фойдаланиш;
5. Электр қурилмаларини хавфсиз ишлатишни ташкилий чора- тадбирларини қўллаш.
Кучланиш остида бўлган электр ўтказгичларини қўл етмайдиган қилиб бажаришда ток ўтказгичларини муҳофаза қобиқлари билан таъминлаш, уларни бўй етмайдиган баландликларга ўрнатиш, шунингдек, ўтказгичларни тўсиқ воситалари билан таъминлаш киради.
Электр тармоқларини айрим жойлаштиришда - электр тармоқларини ўзаро трансформатор ёрдамида тармоқларга бўлиб юбориш тушунилади. Бунинг натижасида ажратилган тармоқлар катта муҳофаза изоляцияси қаршилигига эга бўлади, шунинг билан ўтказгичларининг ерга нисбатан сиғими кичкина бўлганлигидан хавфсизликни таъминлашда муҳим рол ўйнайди.
Ерга улаб муҳофаза қилиш қурилмаси ва унинг турлари
Ҳар қандай электр қурилмасини, агар унинг металл корпусларида электр кучланиши ҳосил бўлиши хавфи бўлса, қайси жойда ва қандай бинода ишлатилишидан қатъий назар, унинг корпусини ерга улаб қўйилади ва бу электр қурилмаларини ерга улаб муҳофаза қилиш деб аталади.
Ерга улаб муҳофаза қилишнинг асосий моҳияти ишлатилаётган электр асбобларининг металл корпусларида электр кучланиши пайдо бўлса уни ерга ўтказиб юборишдан иборат.
Электр қурилмаларни ерга улаб муҳофаза қилишнинг асосий ҳусусияти, қурилма корпусига ўтиб кетган кучланишни хавфсиз кучланиш даражасига тушириш, шунингдек, ерга уланган жой атрофида потенциаллар айирмаси ҳосил бўлмаслигини таъминлашдан иборат.
Ерга улаб муҳофаза қилиш қурилмаси деганда, ерга қоқилган ва электр токини ерга ўтказиб юбориш учун мўлжалланган металл қозиқ ва бу қозиқни электр қурилмаси билан бириктирувчи металл ўтказгич тушунилади. Ерга улаб муҳофаза қилиш қурилмалари асосан икки хил бўлади: бир жойга йиғилган ва контур бўйича жойлаштирилган.
Нолга улаб муҳофаза қилиш
Электр қурилмаларининг ток ўтмайдиган металл қисмларини олдиндан нол сим билан улаб қўйиш нолга улаб муҳофаза қилиш деб юритилади.
Муҳофазаловчи нол сими электр манбаи ғалтагининг нейтрал қисмларини мустаҳкам ерга улаш билан бошланиб уч фаза билан бирликда тўртинчи нол сим тариқасида бутун тармоқ бўйлаб тортиб борилади ва иложи борича кўпроқ (маълум масофаларда) ерга улаб борилади.
Нолга улаб муҳофаза қилишнинг вазифаси ерга улаб муҳофаза қилишники билан бир хил, яъни электр асбоби корпусига ўтиб кетган кучланишни зарарсизлантиришдан иборат. Нолга улаб муҳофаза қилишнинг ишлаш принципини корпусга ўтиб кетган электр токини нол сими билан улаш ҳисобига қисқа туташув ҳосил қилиш билан, электр қурилмасига келаётган ток кучининг ортиб кетишига эришилади. Бунинг натижасида электр қурилмасини муҳофаза қилиш учун ўрнатилган сақловчи-эрувчи қурилмани ёки сақловчи автоматни ўчириш билан электр қурилмасига келаётган электр токини узиб қўйилади. Бундай вазифани бажарувчи, сақловчи-эрувчи қурилмалар ёки автоматлар олдиндан электр қурилмасидаги электр токининг маълум миқдорда ошишига мўлжаллаб ўрнатиб қўйилади.
Сақловчи қурилмалар ёрдамида корпусига ток ўтказиб юбораётган (бузилган) электр қурилмасини сақловчи-эрувчи қурилмалар ўрнатилганда ўчириш 5-7 с, автоматлар ёрдамида эса 1-2 с давомида амалга оширилади.
Бундан ташқари нолга уланган қисмлар ерга қўйилган бўлганлиги сабабли сақловчи-эрувчи қурилмалар электр қурилмасини ўчиргунига қадар уларни ерга улаб муҳофаза қилиш системаси сифатида кишиларни электр токи хавфидан сақлаб туради.
Бошқача айтганда, нолга уланган электр системасида ерга уланганлиги сабабли кучланиш хавфсиз даражага тушиб қолган бўлади.
Муҳофазаловчи ўчириш қурилмаси
Агар электр қурилмаси корпусида инсон ҳаёти учун хавфли кучланиш ҳосил бўлиб қолса, уни тезда ўчириш имкониятини берадиган қурилмаларга муҳофазаловчи ўчириш қурилмалари дейилади.
Бундай токнинг ҳосил бўлишига масалан, электр токи фазаси корпусга уриб кетиши, тармоқда ҳисобга олинган кучланишга нисбатан кучлироқ кучланиш пайдо бўлиши ва бошқалар сабаб бўлади. Бунда электр тармоқда электр параметрларининг ўзгариши рўй беради. Масалан, электр қурилмаси ток ўтказмайдиган қисмларида кучланиш пайдо бўлади, фазадаги кучланиш ерга нисбатан ўзгаради ва бошқалар.
Муҳофазаловчи ўчириш қурилмаси, хавф ҳосил қилган электр асбобни 0,2 с дан ошмаган вақт давомида ўчириш имкониятини бериши керак.
Муҳофазаловчи ўчириш асбоби бир қанча қисмлардан ташкил топган бўлиб, асосан электр системасида бирор бир параметрнинг ўзгаришини сезиб, электр системасига берилаётган токни автоматик узувчи қурилмага сигнал беради. Бу элементларнинг асосийси қабул қилувчи қурилма бўлиб (асосан қабул қилувчи қурилма сифатида реле қўлланилади), у электр системасидаги параметр ўзгаришларини қабул қилади, агар келаётган сигнал кучсиз бўлган ҳолда уни кучайтирувчи қурилма ўрнатилади, шунингдек, бу системанинг тўғри ишлаётганлигини текшириб турувчи назорат асбоблари ҳамда сигнал лампалари ўрнатилиши мумкин.
Автоматик токни узиш қисмининг вазифаси олинган сигналга асосланиб электр қурилмасини таъминлаётган электр тармоғининг бутунлай узиб қўйишдан иборат.
Электр системаларининг сақловчи қурилмалари системада электр қуввати номинал миқдордан ортиб кетган тақдирда автоматик равишда токни узиб қўяди. Муҳофаза қурилмаси электр системасидаги ток қуввати номинал миқдордан 25% ортиб кетса, муҳофаза қурилмасига ўрнатилган эрувчан қисм эриб кетади ва ток келиши тўхтайди. Бу эрувчан қисмни электр системасига берилаётган ток кучининг максимал зарур миқдорига мослаб танланади. Унинг эриб кетиш вақти ундан ўтаётган ток кучига боғлиқ.
Агар ток кучи бирданига 2,5 марта ортиб кетса, эрувчи қисм 0,2 с давомида эриб кетади.
Сақловчи қурилмаларнинг пробкасимон, пластинкали ва трубкасимон турлари бўлади, уларнинг ҳаммасида ҳам эрувчи қисмни ўзгартириш имконияти бор.
Электр ёрдамида қўлда ишлатиладиган - дрел, гайка бурагич, силлиқловчи, пардоз бериш машиналари ва бошқаларга электр токига осон уланиб, осон ўчирилиши, ишлатиш даврида ток ўтказувчи қисмларига одамнинг тегиб кетиш ва ток таъсирига тушиб қолиш хавфи бўлмаслиги талаблари қўйилади.
Бундай асбоблар билан ишлаганда электр токи таъсирига тушиб қолиш, унинг металл корпуслари орқали, яхши ерга уланган металл қисмларда туриб ишлов бераётган вақтда, зах хоналарда иш бажаришда, шунингдек, очиқ ҳавода иш олиб борганда бўлиши мумкин. Хавфли шароитларда ишлаганда ушбу электр асбобларини электр хавфи даражасини камайтириш учун ишлатиш кучланиши 36 В дан ошмаган, 1 квтгача қувватга эга бўлган, частотаси 200 Гц ли электр қувватидан фойдаланиш тавсия этилади.
Қўлда ишлатиладиган асбобларни 110 ва 220 В кучланишларда ишлатишга фақат хавфсиз хоналарда иш олиб боришда рухсат этилади.
Қўлда ишлатиладиган электр асбобларининг тузилишида хавфсизликни таъминлаш элементлари бўлиши, шунингдек, 36 В кучланишдан ортиқ, кучланишда ишлайдиган асбоблар учун, диаметри 4 мм дан кам бўлмаган ўтказгичдан тайёрланган, нол симига ёки ерга уланган симга улаш учун қисқичга эга бўлиши шарт.
Электр асбобини токка улаш кўп симли кабеллардан ташкил топган бўлиши, оддий сим бўлган тақдирда резина шланг кийгизилиб муҳофазаланган бўлиши лозим.
Кўпинча бундай кабеллар таркибида нолга, ерга улаш учун мўлжалланган симлар ҳам бўлади. Розеткаларда эса ерга уланган ёки нол сими нуқталари бўлади.
Электр қурилмаларида қўлланиладиган муҳофаза воситалари
Электр қурилмаларида ишлаётганлар учун муҳофаза воситаларининг энг мукаммал қилиб бажарилганлари ҳам баъзи бир ҳолларда электр хавфсизлигини тўла таъминлай олмайди. Масалан, электр токи ўтказгичлари яқинида ишлаётган кишилар, агар бу электр ўтказгични мустаҳкам ток ўтказмайдиган муҳофаза қобиқлари билан жиҳозламаса, электр хавфи бўлиши аниқ. Шунингдек, баъзи бир ишларни электр токини ўчирмаган ҳолда бажаришга тўғри келади, бунда электр асбобларининг тутқичларини муҳофазалаш талаб қилинади. Баъзи бир ҳолларда эса электр тармоқдарида электр кучланишни узиб, ремонт ишларини бажарилади. Бундай ҳолларда билмасдан токни улаб юбориш хавфли вазиятларга олиб келади.
Юқорида санаб ўтилган ҳолатларнинг ҳар бири ўзига яраша муҳофаза воситалари ва асбобларидан фойдаланишни тақазо этади.