Mahsulot sifati tahlili

Mahsulot (un mahsuloti) sifati tahlili

Nav	Birlik uchun ulgurji narx, so‘m.	Naturada ishlab chiqarish, dona		Reja bajarilishi, %	Salmog‘i, %		Qiymat ifodasida ishlab chiqarish, ming so‘m
		reja	haq.		reja	haq.		reja	haq.
Oliy	2500	1420	1490	104,9	56,35	59,84		3550	3725
Birinchi	2200	1100	1000	90,9	43,65	40,16		2420	2200
Jami	X	2520	2490	98,8	100	100		5970	5925

Sifat ortishi hisobiga o‘rtacha narx 10,47 so‘mga oshgan. (2379,5 –

2369,04).
Sifatning mahsulotlar hajmiga ta’siri:
(2379,5 – 2369,04)*2490 = +26,045 ming so‘m.
Mahsulotlarning navli tarkibining uni ishlab chiqarish hajmiga qiymat ifodasida ta’sirini hisoblash uchun mahsulot ishlab chiqarish tarkibi tahlilida qo‘llaniladigan usullardan ham foydalanish mumkin.
3.11-jadval ma’lumotlari bo‘yicha ushbu hisoblashni mutlaq farqlar usulida bajaramiz.

3.11-jadval

Mahsulot nav tarkibining mahsulot ishlab chiqarishga ta’siri (qiymat ifodasida un mahsuloti)

Mahsulot navi	Mahsulot birligi uchun ulgurji narx, so‘m	Mahsulot tarkibi, %			Struktura o‘zgarishi hisobiga o‘rtacha narx o‘zgarishi, so‘m.
		reja	haq.	og‘ish , (+,-)
Oliy nav	2500	56,35	59,84	+3,49	87,25
Birinchi nav	2200	43,65	40,16	-3,49	-76,78
Jami	X	100	100	-	10,47

Nav belgilangan mahsulotlarning barcha turlari bo‘yicha shunga o‘xshash hisoblash bajariladi, natijalar umumlashtiriladi.

Mahsulot sifatini oshirishning muhim shartlaridan biri detallar, yarimfabrikatlar va tayyor mahsulotlar yaroqsiz bo‘lib qolishiga yo‘l qo‘ymaslik hisoblanadi. Yaroqsizga chiqarishdan yo‘qotish odatda mahsulot tannarxi tahlili jarayonida tadqiq qilinadi.
Reklamatsiya yetkazib berilayotgan mahsulotlar sifatiga rioya qilmaslikka doir e’tirozlarni ma’lum darajada tavsiflaydi. Reklamatsiya mahsulotlardagi nuqsonlarni bartaraf qilish, texnologiyalar va mahsulotlar konstruksiyasini yaxshilash, yuqori sifatli materiallarni qo‘llash va boshqalar bo‘yicha tezkor choralar qabul qilish uchun signal hisoblanadi.
Mahsulotlar butligi, deganda tayyor mahsulotning mazkur turi uchun zaruriy instrumentlar, detallar va moslamalar majmui mavjudligi tushuniladi. Masalan, traktor, avtomobil yoki boshqa mashina agar tegishli instrumentlar va ehtiyot qismlari bilan ta’minlangan bo‘lsa, iste’molchilar uchun jo‘natishga tayyor hisoblanadi. Qonun but bo‘lmagan mahsulotlarni jo‘natish va ularni hisobotga kiritishni taqiqlaydi. Shuning uchun ushbu talablarga rioya qilinishini tekshirish hamda hamkor korxonalarga uzellar, detallar, priborlar, ehtiyot qismlari, instrumentlar va moslamalar yetkazib bermaslik sabablarini aniqlash muhim ahamiyat kasb etadi.

Mahsulot (ish, xizmat) sotishdan tushum tashkilotning ishlab chiqarish tsikli yakunlanganligi, ishlab chiqarishga bo‘naklangan tashkilot mablag‘larining pul shaklida qaytganligi va barcha mablag‘larning yangi tsikli boshlanganligini tavsiflaydi. Mahsulot sotish hajmidagi o‘zgarishlar tashkilotlar faoliyatining moliyaviy natijalariga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi.

Sotishdan tushumlar o‘zgarishi shakllanishiga ta’sir ko‘rsatadigan omillar sirasiga quyidagilar kiritiladi:

• 
  sotish hajmi o‘zgarishi;
  
• 
  sotilgan mahsulotning chiqarish narxi o‘zgarishi;
  

- sotish tarkibi o‘zgarishi.
Sotishdan tushumlarning umumiy o‘zgarishi quyidagi tarzda omilli og‘ishlar miqdori ko‘rinishida tasvirlanishi mumkin:

Bu yerda

T  T₁  T₀
 T_q  T_p

• 
  T_c .
  

^T1 – hisobot yilidagi tushum;
^T0 – bazis yildagi tushum;
^Tq – sotish hajmi o‘zgarishi natijasida og‘ish;

 T_c
T_p
og‘ish.
– sotish tarkibi o‘zgarishi natijasida og‘ish;

• 
  sotilgan mahsulotning chiqarish narxi o‘zgarishi natijasida
  

Bunda tushumni (T) sotish narxining (r) sotish hajmiga (q) ko‘paytmasi sifatida tasavvur qilamiz. Bunda bazis yildagi tushum quyidagiga teng bo‘ladi:

Joriy yildagi tushum esa:

T₀ 
T₁ 
p₀ * q₀.

p₁ * q₁.

Bu yerda
p₀ ,
^p₁ – bazis va joriy yildagi sotish narxi;

q _{0 ,}
^q ₁ – bazis va joriy yildagi sotish hajmi.

Bundan kelib chiqqan holda sotish hajmi o‘zgarishining (o‘zgarmas narxlar holatida) tushum o‘zgarishiga ta’sirini hisoblash quyidagicha bajariladi:

q
T 
1
p₀ * q₁  p₀ * q₀ 
p₀ (q₁  q₀ ) 
p₀ * q.

Sotish narxi o‘zgarishining (o‘zgarmas hajmda) tushum o‘zgarishiga ta’sirini hisoblash quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi:

T_p1
 p₁ * q₀  p₀ * q₀
 q₀ ( p₁  p₀ )  q₀ * p.

Tahlil jarayonida sotish tarkibining o‘zgarishi kabi omillar ta’siri ham aniqlanadi. Bunda alohida assortiment pozitsiyalarning bazis va tahlil davrida sotishning umumiy hajmidagi ulushi belgilanadi, keyin esa strukturaviy o‘zgarishlarning umumiy sotish hajmiga ta’siri hisob- lanadi. Sotilgan mahsulot assortimenti o‘zgarishi natijasida olinmay qolgan tushum – salbiy, rejadan tashqari tushum ijobiy baholanadi.
Yanada batafsil tahlilda strukturaviy o‘zgarishlarning yanada aniqroq bahosi talab qilinadi.
Mahsulot sotish tahlili har oy, chorak, yarim yil va yil uchun o‘tka- ziladi. Bu jarayonda uning haqiqatdagi ma’lumotlari rejaviy, oldingi davrlar bilan taqqoslanadi, rejaning bajarilish foizi, rejadan mutlaq og‘ish, tahlil davridagi o‘sish sur’ati va ko‘payish, ko‘payishning bir foizi uchun mutlaq qiymat hisoblanadi.
Baholash jarayonida farq kuzatilgan assortiment pozitsiyalarini ajratish zarur:

• 
  haqiqatda ishlab chiqarish hajmining reja bilan farqi, shu sababli mahsulot sotish hajmi bo‘yicha shartnoma majburiyatlari bajarilmagan;
  
• 
  haqiqatda ishlab chiqarish hajmining rejalangan sotish hajmi bilan farqi, shu sababga ko‘ra korxonada sotilmagan mahsulotlarning me’yoridan ortiqcha zaxiralari to‘planib qolgan.
  

Analitik ishlarni amalga oshirish jarayonida ushbu vaziyatlarning tashkilot uchun oqibatlari baholanadi. Birinchi holatda – bu shartnoma majburiyatlari buzilganligi uchun jarima sanksiyalari, ikkinchisida – mavjud me’yoridan ortiqcha zaxiralar bilan bog‘liq xarajatlarning yuzaga kelishi: ombor xarajatlari, mulk solig‘i oshishi, aylanma mablag‘lar aylanuvchanligi sekinlashuvi, kapitalning zaxiralarda qotib qolishi va boshqalar.
Quyida ishlab chiqarish hajmi ko‘rsatkichlari, ombordagi mahsulot qoldiqlarini sotish va dinamikasining qiyosiy tahlili tovar balansi doirasida amalga oshiriladi.
Mahsulot sotish tahlilining ikki variantini qo‘llash mumkin. Agar tashkilot tushumi tovar mahsulotlar jo‘natilishi bilan aniqlansa, u holda tovar mahsulotlar balansi quyidagi ko‘rinishda bo‘ladi:
O_yb + T = R + O_yo.
Bundan: R = O_yb + T – O_yo
Agar tushum jo‘natilgan mahsulot to‘lovi amalga oshirilgandan so‘ng aniqlansa, u holda tovar balansini quyidagicha yozish mumkin:
O_yb + T + OT_yb = Z + OT_yo + O_yo. R = O_yb + T + OT_yb – OT_yo – O_yo.
Bu yerda O_yb , O_yo – davr boshi va oxiri uchun omborlardagi tayyor mahsulot qoldig‘i;
T – tovar mahsulotlar ishlab chiqarish;
R –hisobot davrida mahsulot sotish hajmi;
OT_yb, OT_yo – davr boshi va oxiri uchun xaridorlar tomonidan to‘lanmagan jo‘natilgan mahsulot qoldig‘i.
Mazkur omillarning mahsulot sotish hajmiga ta’sirini hisoblash omilli ko‘rsatkichlarning haqiqatdagi darajasini rejaviy bilan taqqoslash va ularning har biri uchun mutlaq hamda nisbiy o‘sishlarni hisoblab chiqarish yo‘li bilan amalga oshiriladi.

3.6-jadval