Madaniyatshunoslik fani boshqa gumanitar fanlardan o‘ziga xos xusu-siyatlari bilan farq qiladi

 
paydo bo‘lishiga olib keldi. Burjua ishlab chiqarish munosabatlarining shakllanishi
–
bu Uyg‘onish davri iqtisodiy hayotiga xos xususiyatdir. Shuningdek, 
aynan 
Italiyada antik Rim madaniyati an’analari,
 
ayniqsa, lotin tili, antik davr shaharlari, 
pullari va h.k. eng ko‘p saqlanib qolgan edi. O‘tmish ulug‘vorligini tasdiqlovchi 
tarixiy xotiraning ham saqlanib qolganligi
 
yangi madaniyatning shakllanishida 
katta ahamiyat kasb etdi. Jamiyat hayotida shaharlar rolining kuchayishi, ya’ni 
shaharning ij-timoiy ishlab chiqarishdagi ahamiyatining oshib borishi, savdo 
aloqala-rining avj olishi, hunarmandchilikning taraqqiy etishi bilan hisobchi, hu-
quqshunos, muhandislar, texniklar, o‘qituvchilar, shifokorlar va boshqa o‘qimishli 
odamlarga nisbatan talab kuchaya bordi. Shunday qilib, sha-harlarda aqliy mehnat 
bilan shug‘ullanuvchi kishilarning alohida toifasi – intelligensiya paydo bo‘ladi. 
2. Gumanizm, reformatsiya, yangi inson idealining shakllanishi. 
 
Katolitsizm inqirozi shu darajada jiddiy ediki, xristian dinida paydo bo‘lgan 
yangi oqim – protestantizm qudratli Reformatsiya harakatining vujudga kelishiga 
sabab bo‘ldi. Ammo Uyg‘onish madaniyatining asosiy va muhim xususiyati gu-
manizm edi. Bu davr madaniyatida gumanistik
 
(insonparvar), insonni diqqat 
markaziga qo‘yuvchi g‘oyalar birinchi o‘ringa chiqadi. Hayotda faqat insonning 
ijodiy qobiliyatlarini, aqlni tan olish yerdagi baxtga inti-lish bilan almashinadi. Bu 
maqsadni ro‘yobga chiqarish o‘tmish madaniyati yutuqlarini o‘zlashtirishni taqozo 
etadi. Gumanistik g‘oyalar o‘rta asrning so‘nggi, yangi davrning birinchi shoiri, buyuk 
siymo Dante Aligeri (1265-1321) ning «Komediya», «Ziyofat», «Monarxiya» 
asarlarida bayon etilgan Dante xristian aqidalarini o‘z-garmas haqiqat sifatida tan olgan 
holda, ilohiy va insoniy munosabatlarni yangicha talqin qiladi, ularni bir-biriga zid 
qo‘ymasdan, har ikkalasining o‘zaro birlikda deb biladi. U bu dunyoda insonni rohat 
farog‘atga quyidagi ikkita yo‘l olib boradi, deb hisoblaydi: falsafiy ta’lim, ya’ni inson 
tafakkuri, uning qobiliyatlari hamda muqaddas ruhdan kelib chiquvchi «ma’naviy ta’-
lim». Shoir gumanizmi tarkidunyochilik (asketizm) ga qarshi qaratilgan va inson 
kuchiga to‘liq ishonch ruhi bilan sug‘orilgan. Dante fikricha, inson o‘z farovonligi 
uchun o‘zi kurashishi lozim. Boylik yoki merosga asoslan-gan nufuz va obro‘ kishi 
taqdirida hal qiluvchi omil bo‘lmaydi, aksincha inson o‘zining shaxsiy fazilat va 
sifatlariga tayanib baxt saodatga erishmog‘i lozim. «Monarxiya» 
asarida 
shoir 
o‘zining cherkovga nisbatan siyosiy nuqtayi nazarini bayon qilgan. Uning fikricha, 
cherkov odamlar turmushiga aralash-masdan, faqat «narigi dunyo» masalalari bilan 
shug‘ullanishi darkor. Siyo-sat esa, inson tafakkuriga, uning manfaatlariga bo‘ysunishi 
kerak. Atoqli filolog olim N.Komilov Dantening «Ilohiy komediya» asarida Ibn 
Sino va Ibn Rushdlarning nomlari tilga olinishini quyidagicha ta’riflaydi: «Shoir 
ulug‘ hakimlar Ibn Sino va Ibn Rushdni o‘zining birin-chi darajadagi ustozlari 
qatoriga qo‘yib, ulardan ta’lim olgan, buyuk aql egalari ishtirokidagi tafakkur 
bazmi to‘ridan ular uchun joy ajratgan».
13
Shuningdek, «Monarxiya» («Saltanat») 
asarida Ibn Rushd izidan borib ruhoniylar hukmronligini inkor etadi, adolatli 
hukmdor boshchiligidagi yagona davlat g‘oyasini ilgari suradi. Mutafakkirning 
13
N.Komilov. Tafakkur karvonlari. –T., 1996, 73-bet.

---

79 
ilg‘or dunyoqara-shi cherkovni g‘azablantiradi. Papa tarafdorlari Danteni 
«Gunohga bot-gan, dahriy Ibn Rushd» g‘oyalarni targ‘ib etishda ayblaydilar. 
Dante qa-chonlardir butun insoniyat boshini qovushtiradigan adolatli davlat qaror 
topishiga ishonadi. Bu ezgu orzusida shoir Ibn Rushdning quyidagi fikr-lariga 
asoslanadi: Inson o‘z imkoniy aqli orqali atrof-muhitni bo‘lib ola-di. Biroq bir 
odam har qancha donishmand bo‘lmasin, mutlaq bilimlar jamuljamini egallashga 
qodir emas, balki aqliy borliqning muayyan bir qis-minigina egallashi mumkin. 
Binobarin, odamlar soni ko‘paygan sari bilish doiralari ham kengayadi, ammo bir 
davr odamlari, ular nechog‘li ulkan guruhni tashkil etmasinlar, haqiqatni to‘la 
anglab yetmaydilar. Butun in-soniyat bilimi esa mutlaq haqiqat tomon uzluksiz 
tutashib boradi. Bu – kishilik nasli kabi, o‘lmas va tuganmas imkondir. 
Demakki, birlashgan saltanatga insoniyatning aql-zakovati ham jam-lanib, 
tajassum topadi; hikmat-haqiqat dunyoni idora etadi. Qirg‘inbarot urushlar barham 
topadi, kishilik hadik-qo‘rquv, muhtojlik changalidan chiqib, baxtiyor yashaydi, 
deydi Dante.
14
Gumanizm va umuman, Renessans madaniyati asoschisi italiyalik 
shoir Franchesko Petrarka
 
(1304-1374) edi. U birinchi bo‘lib antik davr madaniyatiga, 
Gomer va Vergiliylar ijodiga qaytish to‘g‘risida gapiradi. Petrarka xristianlikni rad 
etmaydi, ammo uning ta’limotida din o‘zgacha, insonparvar yo‘nalish kasb etgan. 
Shoir sxolastikaga, uning inson muammosiga nis-batan befarqligiga qarshi chiqadi. 
Petrarka she’riyat, ritorika, adabi-yot, etika, estetikaning inson axloqiy va ruhiy 
kamolotida tutgan o‘rni-ni, ahamiyatini ta’kidlab, ushbu sohalar rivoji madaniyat 
yuksalishini ta’minlaydi, deb hisoblaydi. Shoir antik davr madaniyati va ma’rifati 
o‘tib ketgan oltin asr, yo‘qotilgan jamiyat deb hisoblab, ushbu merosni 
zamondoshlariga aniq va tushunarli holda yetkazishga harakat qiladi. U avvalo, 
insonning ichki, axloqiy muammolariga e’tiborini qaratadi. Bu narsa uyg‘onish 
davri individualizmining muhim belgisi edi. «Mening sirim» nomli asarida 
Petrarka insonning eng chuqur ichki ziddiyatlari va ularni bartaraf etish yo‘llarini 
ko‘rsatadi. Fransuz Uyg‘onishning yorqin namoyandasi gumanist-yozuvchi, 
monax, botanik va shifokor Fransua Rable
 
(1494-1553) edi. Uning aso-siy merosi 
«Gorgantyua va Pantragryuel» nomli satirik sarguzasht, fan-tastik romandir. 
Ma’lum darajada utopik g‘oyalarni o‘zida mujassam-lashtirgan bu roman tarbiya, 
urush va monastir hayoti mavzusiga ba-g‘ishlangan bo‘lib, unda Rablening 
jamiyat, uni rivojlantirish, inson hu-quqlari, jamiyatdagi ayollarning o‘rni, kishilar 
o‘rtasidagi o‘zaro muno-sabatlarga doir qarashlari aks ettirilgan. Gumanizmning 
yana bir yorqin namoyandasi fransuz faylasufi Mishel Monten (1533-1592) edi. U 
o‘zining «Tajribalar» asarida sxolas-tikani tanqid qilib, insonni eng buyuk qadriyat 
deb e’lon qiladi. Monten inson shaxsining mustaqilligi va erkinligi g‘oyasini ilgari 
suradi. Uning ta’limoti individualizm, riyokorlik ruhidagi qarashlarga qarshi 
yo‘nalti-rilgan. U insonning mustaqil, erkin tafakkurini bo‘g‘uvchi loqaydlik, ri-
yokorlik, taqlid qilishni qoralaydi. Xudoga nisbatan u skeptik munosa-batda 
bo‘ladi. Shuning uchun uning inson faoliyatiga hech qanday aloqa-si yo‘q xudo 
qandaydir shaxssiz mohiyatdir. Montenning din erkinligi haqi-dagi fikri taraqqiyparvar 
ahamiyatga ega. Uningcha, bironta din boshqa dinlar ustidan ustunlikka ega emas.
14
N. Komilov. Tafakkur karvonlari. –T., 1996, 74-75-bet.

---

80 
Montenning gumanizmi ham naturalistik ruhda: inson tabiatning bir qismi, 
shuning uchun o‘z hayotida ona-tabiat nimani o‘rgatsa, shunga amal qilish kerak 
bo‘ladi. Falsafa murabbiylik vazifasini bajaradi. U odam-larni to‘g‘ri, tabiiy va 
olijanob hayotga yo‘naltirishi kerak. Montenning g‘oyalari falsafaning Yevropadagi 
kelgusi rivojiga, xusu-san, Bekon, Dekart, Gassendi ta’limotiga, fransuz 
ma’rifatparvarlaridan Volter, Lanetrilar ta’limotining shakllanishiga sezilarli ta’sir 
ko‘rsatdi
15
. Ingliz yozuvchisi va siyosatchisi Tomas Mor (1519-1577), italiyalik 
faylasuf va shoir Tomazo Kamponellalarning «Utopiya», «Quyosh shah-ri» 
asarlarida ham gumanistik utopik sotsializm konsepsiyalari aks ettirilgan. 
Gumanizmdan farqli ravishda (inson ikkinchi Xudo) reformatsiya, insonning 
azaliy gunohkorligi haqidagi g‘oyani saqlab qoladi. Italiyada reformatorlik harakati 
yetakchisi Djon Sovnarola (1452-1498) edi. U cherkov tomonidan ta’qib qilinib, 
gulxanda yoqib o‘ldirildi. Reformatorlikning asosiy namoyandalari nemis ruhoniysi 
Martin Lyuter