O`zbek tilida fe`lning tuslanishi. Analiz sintez dasturlari

O`zbek tilida fe`lning tuslanishi. Analiz sintez dasturlari.

Bajardi: Jo`raqulova Shahnoza

Tekshirdi:Nosirova Shohista

1.O`zbek tilida fe`lning tuslanishi

• O`zbek tilida fe`l so`z turkumi ikki usulda tuslanadi:
• Shaxs-son qo`shimchalari orqali
• Zamon qo`shimchalari orqali

Fe`lning o`zbek tilida tuslanishi

1.Shaxs-son orqali tuslanishi

2. Zamon orqali tuslanishi

• O`zbe tilida fe`llar uchta zamon orqali tuslanadi :
• O`tgan zamon : -di, -bdi , -ibdi , -gandi …
• Hozirgi zamon : -yap, -yotir –moqda
• Kelasi zamon : -a, -y, -moqchi

Analiz sintez daturlari

• Analiz  (yun.  «ajratish»)  -   obyektni  mustaqil  o‘rganish   maqsadida qismlarga,  ichki uzvlarga ajratishdir.  Masalan,   gapni uni tashkil etgan ichki a’zolarga, so‘zni ichki tuzilish   uzvlariga ajratish analiz metodi  sanaladi.  To‘plamni  sinflarga,  sinflarni  kichik  sinflarga;  to'dani   turlarga bolish, ya’ni tasniflash ham analizning turi sanala­  di.  Masalan,  so'zlarni  turkumlarga,  turkumlarni  yana  o‘z   ichida muayyan tamoyil asosida guruhlarga ajratish. Xusu-   san,  so‘zlarni  mustaqil,  yordamchi,  oraliq  (modal,  undov,   taqlid) singari guruhlarga, ularning har qaysisini yana tur­  kumlarga,  har  bir  turkumni  ichki  turlarga  ajratish  ham   analizning bir ko‘rinishidir. 

Analiz sintez dasturlari

•  Demak,  analiz  usuli  obyektni  ham  sintagmatik,  ham   paradigmatik nuqtayi nazardan parchalashni o‘z ichiga ola­  di. Butunning ketma-ket munosabati bolgan qismlarini par-   chalash sintagmatik nuqtayi nazardan, butunning ustma-   ust munosabatini qismlarga parchalash paradigmatik nu­  qtayi  nazardan  analiz  qilish  sanaladi.  Xususan,  gapni   qo‘shma, murakkablashgan, sodda gaplarga, bu guruhlar-   ni  yana  ichki  turlarga  bolish;  gap  bolaklarini  kesim  va   uning kengaytiruvchilariga bolish va hokazo.  Shuningdek,   leksema  sememasini  semalarga parchalash  ham  paradig­  matik tahlilga mansubdir. 

Analiz sintez dasturlari

• Sintez. Ilmiy bilishda sintezning ahamiyati katta.  Bilish   jarayonida butunni qismlarga ajratish uning ichki tuzilishini   obyektiv  yoritishda  qanchalik  muhim  bolsa,  bolakni  bu-   tunga,  turni jinsga  birlashtirish,  ya’ni yiriklashtirish  ham   shunday ahamiyatli sanaladi. Bolakni butunga, turni jins­  ga  birlashtirishni  Yu.S.Stepanov  yiriklashtirish  deb  nom-   laydi

Analiz sintezdasturlari

• Analiz qiluvchi qoidalar EHMda so’z turkumlari bo’yicha guruhlashadi. Har bir tilda analiz qilish fe’ldan boshlanadi, chunki so’zlar orasida fe’l har qanday gapning ma’no kaliti sanaladi. Shuning uchun ko’pgina tillarda fe’l ham analitik, ham sintetik xususiyatga ega bo’ladi. Bunday ikki tomonlama, murakkab xususiyat o’zbek tilidagi fe’llarga ham xosdir:
•          Analitik xususiyat                       Sintetik xususiyat
•           Kulib yubordi                               kuldi, kulimsiradi
•          Kulib qo’ydi                                   jilmaydi
•          Yig’latib qo’ydi                                       yig’latdi
•          Topib keldi                                     topdi
•          Fellar o’z shakllari orqali shaxs, son, zamon, mayl va nisbat xususiyatlarini ifodalaydi. Ularni tarjima jarao’nida aniq ifodasi EHMga kiritilao’tgan lingvistik ta’minotning aniq bo’lishiga bog’liq. Hozirgi zamon tilshunosligi asosida tarjima