Madaniyat instituti vahobjon rustamov ssenariynavislik mahorati

Epilog -
asarda tasvirlangan voqealar va harakatlar rivojidan kelib 
chiqadigan eng so‘nggi natijalami aks ettiruvchi xulosa qismi. Bunga 
bir misol: A.Qahhoming hammamizga tanish bo‘lgan “Sinchalak” 
povesti xotirasida, ya’ni epilogida, taqdimi o ‘z qo‘liga ola bilgan 
odamlaming kelajagi, albatta yorqin bo‘ladi, hali bu ne’matga erish- 
maganlaming kurash yo‘lini yoritadi - deb o ‘zining qahramonlariga 
bo‘lgan munosabatini ulaming hayot yo‘li, taqdiri haqidagi xulosala- 
rini aniq - ravshan ifodalaydi.
Yetakchi xatti-harakat
-bu oliy maqsadga olib boruvchi yo‘ldir. U 
qahramonning maqsadga erishish yo‘lidagi xatti-harakati bilan bel- 
gilanadi, bu qahramonning barcha harakatlari asosida o‘z oldidagi 
maqsadlariga yetishishi uchun qilingan ham ruhiy ham jismoniy ha- 
rakatida o ‘z ifodasini topadi. Yetakchi xatti-harakat asarning asosi 
b o iib , unda boiadigan kurashlar jarayonini ochib beradi.
Yechim-
kulminatsiya asarning eng keskin, yuqori cho‘qqisi, 
hayajonli o‘mi boiganligi sababli tomoshabin yoki kitobxonni zid­
diyat qanday hal bo‘lishi, yakunlashi haqida o ‘ylashga majbur etadi. 
Tasvirlanayotgan voqealaming qanday hal boiishini ko‘rsatuvchi
28

---

yoki tomoshabinga uning hal etilishi haqidagi tasavvurlar esa asar 
yechimida yuz beradi._Ssenariyda «yechim» katta m a’rifiy va tarbi- 
yaviy ahamiyatga ega. Yechim konfliktning hal etilishiga, ya’ni ke- 
chaning emotsional yakunlanishiga olib keladi. Boshqaruvchining 
xotima monologi, filmdan parcha, she’riy misralar ssenariyning epi- 
logi (xulosa qism) va yechimi bo‘lishi mumkin. K o‘pgina kechalar 
zalda ommaviy qo‘shiq aytish, murojaatlar qabul qilish bilan yakun- 
lanadi. Bir so‘z bilan aytganda, yechim -asaming xulosalami bera- 
digan qismi bo‘lib, u yoki bu holatda yakunlanishini nazarda tutadi.
Ssenariyda asosiy ifoda vositalarini - obrazli yechim, original 
usullar, teran matn va mahorat bilan qurilgan kompozitsion tuzilish- 
larda kuzatilishi mumkin. Bunga rejissor B.Sayfullaev boshchiligida 
sahnalashtirilgan (1998-yil) teatrlashtirilgan “Futbol -shou” das- 
turi uchun yozilgan ssenarariyni misol tariqasida keltirish mumkin. 
Unda yurtimizning mashhur qiziqchi va estrada xonandalaridan ibo- 
rat san’atkorlaming professional futbolchilar bilan maydonga tushi- 
shining o ‘zi bir original topilmadir. Chorlov musiqasi yangragach, 
sahnaga diametri ikki metrga yaqin keladigan ramziy futbol to‘pining 
maydon uzra yengil xatti-harakatlari tomoshabinda chuqur taassurot 
qoldirishini ssenariy yozilishidayoq payqab, uni qanday ifodalash 
yo‘llari izlangan. To‘pni harakatlantirishning turli variantlari o‘ylab 
ko‘rilgan. Oxiri bir to‘xtamga kelindi, ya’ni bitta aktyorga xuddi 
maska shaklida boshiga moslab kiydirildi va u sahna uzra tez hara- 
kat qilib, turli plastik harakatlar orqali tomoshaning prolog qismini 
boshlab berdi.12
Sujet- adabiy asaming asosiy, hal qiluvchi jihatlaridan biri hisob- 
lanadi. Lekin, sujet chiziqlarini bir-biriga payvandlash, qarama-qar- 
shi qo‘yish, xarakterlaming izchil shakllanib borishini ta’minlash, 
qahramonlar rolini bo‘rttirish va boshqa badiiy vositalami xizmatga 
tortishda kompozitsiya muhim rol o‘ynaydi.
Ssenariy faqat biror tadbir yoki bayramni, muammoni namoyish 
qilibgina qolmay, uni tahlil ham etadi. U dramaturgiya qonun-qoi- 
dalariga asoslangan holda (drama esa san’atning bir turidir) dramatik 
vaziyatlar, ziddiyat (konflikt) orqali amalga oshiriladi.