Madaniyat instituti vahobjon rustamov ssenariynavislik mahorati

11 
B.Sayfullayev, V.Rustamov. Madaniy tadbirlami tashkil etish mahorati.
Toshkent, 2016,88b.
23

---

Ssenariyda ekspozitsiya sujet va konflikt boshlanishidan oldin 
keladigan muqaddima hisoblanadi. Ekspozitsiya ssenariy boshida, 
o ‘rtasida va oxirida bo‘lishi mumkin (asosan boshida keladi). 
Ko‘pincha ekspozitsiyada masalaning tarixi hikoya qilinadi. 
Ssenariylarda turli xil ekspozitsiya ko‘rmishlaridan (kinolavha, mu- 
siqa, qo‘shiq, she’r, foye yoki tadbir o‘tadigan joyda yaratilgan muhit 
va boshqalar) foydalaniladi.
Ekspozitsiya ssenariyda turli ko‘rinishlarda (afishalar, taklifno- 
malar, prolog va epiloglar) shaklida keladi. Tomoshabinni kechaga 
tayyorlashda ekspozitsiya muhim rol o‘ynaydi. Ekspozitsiya - bu 
asardagi yuzaga kelgan ziddiyatga qadar qahramonlar qiyofasini 
shakllantirilgan sharoitning va unga qaror topgan xarakterlaming 
tasvirida namoyon bo‘lishi mumkin.
Bosh voqea - bu prologdan keyingi ko‘rinish bo‘lib, voqealar rivo- 
jini ta’minlovchi omildir. Bunda tadbiming g ‘oya va maqsadiga oz- 
roq bo‘lsada urg‘u beriladi.
Voqealar rivoji - bu tadbir mazmuni va sujetinining murak- 
kablashuviga yordam beruvchi voqealar bo‘lib, ular tugun, qarama- 
qarshilik, kurash, to‘qnashuv va qiyinchiliklami yengish jarayonidir. 
Ssenariy sujetining muhim xususiyati - voqealar rivojidir. Ssenariyda 
konfliktli holat yaratish va voqea rivojlanishi uchun qahramonlar shun- 
day tavsiflanishi kerakki, ular o‘zlarining asl qiyofalarini ko‘rsatsinlar, 
o ‘z e ’tiqodlarini himoya qilsinlar. Har bir qahramon zimmasiga aniq 
vazifalar topshiriladi. Qahramonlar esa ana shu qiyinchiliklar, vazi- 
falami qarama-qarshi holatlar bilan kurashda hal etadilar.
Ssenariyda asosiy voqealar rivoji va harakat taraqqiyoti hal eti- 
layotgan vaqtda tomoshabinlaming holatini hisobga olish, uning 
faolligini oshirish muhim masaladir. Zero, madaniy-ma’rifiy muas- 
sasa tadbirlari faqat tashkilotchilar tashabbusi asosiga qurilmay, 
balki tomoshabinlaming faol ishtirok etishini ham talab etadi. Shu- 
ning uchun tomosha davomida tomoshabinlarga murojaat qilish, ja- 
moa bo‘lib qo‘shiq aytish, o‘yinlar uyushtirish, xalq urf-odatlari va 
an’analaridan foydalanish maqsadga muvofiqdir.
Tugun - bu tomoshabinning bevosita fikri va his-tuyg‘usining 
ma’lum bir jumboqqa qaratilishi. Ya’ni, asar qahramonlarining kutil-
24

---

tnagan voqealarga duch kelishi. Tugun asarda qarama-qarshilikning 
kuchayishiga, asosiy voqealaming rivojlanishiga turtki bo‘lishi kerak. 
Asardagi voqealar rivojini boshlovchi ziddiyatlaming yuzaga kelishi 
ko‘rsatuvchi voqea tugun deyiladi. Ssenariyda ekspozitsiya tugun bi­
lan qattiq bog‘langan bo‘ladi. Chunki, asarda harakatning taraqqiyoti 
bevosita tugundan boshlanadi, ya’ni tugun (masalaning qo‘yilishi) 
ko‘pincha dramatik holat bilan boshlanib, ssenariydagi umumdrama- 
tik masalalaming keyingi rivojini ta’minlaydi. Tugun tomoshabinni 
qamrab oladi, kecha g‘oyasini tushunishga qiziqtiradi, tadbir ruxiga 
olib kiradi. Tugunning aniq mazmuni ssenariy mavzusi, janri va mu- 
allif tasavvuri bilan belgilanadi.
Qarama-qarshilik (konflikt) - bu tadbir maqsadi va mazmuniga, 
asardagi qahramonlarning xatti-harakatiga zid bo ‘lgan voqeadir. 
Qarama-qarshilik qanchalik kuchli bo‘Isa, tomoshabinning tadbirga 
qiziqishi shunchalik ortadi. Konflikt (ziddiyat) - sujet o‘zagidir. Su- 
jet harakati faqat qarama-qarshiliklar vositasida vujudga keladi va 
dramatik konflikt shaklida rivojlanadi. Zero, konfliktsiz dramatur- 
giyaning boiishi mumkin emas. Konflikt dramatik asaming asosiy 
nazariyasining asosini tashkil etadi. Ssenariy sujeti asosida yotgan 
hayotiy ziddiyatlar uning konfiiktini yuzaga keltiradi.
Dramatik asar uchun jiddiy konflikt, dramatik tavsif, harakatning 
yaxlilligi, voqeani sodir boMayotganday qilib ko‘rsatish eng muhim 
/ami'iy sliarllaidaiulir.
Dmmaliiigiyada bailiiy konlliktlarning asosan ikki turini kursatish 
mumkin: timmislulagi mavjud /itldiyallarning xarakterlararo kurash 
ko'rinislii va slid kurashlami xarakterlar ongidagi, psixologiyasidagi 
ichki kurash lar/ida ilbdalash tarzidagi ko'rinishlarini uchratamiz.
Konflikt asar sujeti va kompozitsiyasini belgilab beradi. Kon­
fliktsiz zarur harakatni, kishilar obrazini umumlashtirish qiyin. 
Madaniy-ma’rifiy muassasa sujetida konflikt yaratishning o‘ziga 
xos murakkabligi bor. Ayniqsa, u yoki bu ijobiy maqsadni ko‘zda 
tutgan, ijtimoiy muhitda ijobiy shaxs xarakterining shakllanishini 
ochib beradigan tadbir ssenariylarida konflikt yaratish qiyin kecha- 
digan ishdir. Chunki, konflikt dramatik asarda ikki qarama-qarshi 
kuchlar to‘qnashgandagina namoyon boiadi.
25

---

Madaniy tadbirlar ssenariysi biror sujet chizig‘iga ega bo‘lar 
ekan, unda dramatik konflikt ham yorqin ko‘rinadi. Ba’zan, dramatik 
vaziyatlar konflikt va dramatik kolliziya boMib xizmat qilishi mum­
kin. Konflikt badiiy asar sujetini rivojlantirishga, shakllantirishga 
xizmat qiladi. Dramatik kolliziya ham holat va voqealaming keskin- 
lashishi, shakllanishi, obrazlar harakatiga ta’sir o‘tkazadi.
Madaniy tadbirlar ssenariysi bu - maxsus dramaturgiyadir. Bu 
yerda qatnashuvchilar xarakteri psixologik jihatdan mukammal ish- 
lanmaydi. Bu yerda o ‘z shaxsiyatini to‘la namoyon qiluvchi qahra- 
monlar yo‘q. Madaniy-ma’rifiy muassasa ssenariysining qahramon- 
lari sahnadagi va zaldagi ommadir. Shuning uchun ssenariy konflikti 
ham o‘ziga xosdir.
Biroq, konfliktni bir tomonlama, bir yo‘nalishda tushunmaslik 
kerak.
Madaniy-ma’rifiy muassasa ssenariysida konfliktning yana bir 
ko‘rinishi - eskilik va yangilik, yaxshilik va yomonlik, bunyodkor- 
lik va buzg‘unchilik, tinchlik va notmchlikning ikki qutbiy kurashi 
shaklida kelishidir. Bunda go‘yalar qarama-qarshiligi konflikt asosini 
tashkil qiladi.
Madaniy-ma’rifiy muassasa badiiy-publitsistik tadbirlari ssenariysi 
konflikti bu goyaning o‘sishidir. U dalillar, dramatik vaziyatlar, qat­
nashuvchilar, qarama-qarshi kuchlar to‘qnashuvini yuzaga keltiradi va 
asarning ta’sirchanligini oshiradi. Ssenariydagi konflikt - dunyoqarash- 
lar ziddiyatidir. Madaniy-ma’rifiy muassasa ssenariysi konfliktining 
tuzilishi shartli ravishda quyidagi ko‘rinishda namoyon bo‘ladi:
1 .Qahramon va qahramon o ‘rtasidagi ziddiyat.
2.Qahramon va muhit o ‘rtasidagi ziddiyat.
3.Qahramon va tomoshabinlar o‘rtasidagi ziddiyat.
Dramada ham sujet va kompozitsiya tushunchalari mavjud bo‘lib, 
xuddi ssenariydagi kabi yondoshiladi. Hayotning yaxlit manzarasini 
badiiy gavdalantirishda ko‘plab voqealar, insoniy munosabatlar, fikr 
tuyg‘ulami xuddi turmushdagi kabi murakkab holatlar qamrab olgani- 
ga guvoh boiam iz. Ular shunchalar ko‘p-ki, biz ulami bir-biridan far- 
qlash uchun adabiy asarlardagi umumiy xususiyatlardan kelib chiqib 
aniqlashga xarakat qilamiz. Hayot oqimida, xarakatlar qamrab olini-
26

---

shi sababli, yuzaga chiqadigan voqealar yoki fikr-tuyg‘ular, hara- 
kati yu/asidan asar kompozitsiyasi vujudga keladi. Adabiy asardagi 
muayyan qurilishdagi kompozitsion tuzilishni o ‘rganib san’atkor 
sahnada yozuvchi qo‘ygan maqsad va vazifalami sahnaviy ifodasi- 
ni topadi, y a’ni asami jonlashtiradi, qayta ijodiy yondoshgan holda 
yaratadi, ixtiro etadi. Shu sababli san’atkor, ya’ni asar ixtirosi uchun 
o ‘zi adabiy asar kompozitsiyasi haqida to‘la-to‘kis m a’lumotlarga 
ega bo‘lishi lozim. U asami sinchkovlik bilan o‘rganishi, hayotiy 
voqealar umumxalq mafkurasi, urf-odat va an’analarini yaxshi bili- 
shi, his etish kerak. San’atkor oliy maqsadini amalga oshirish uchun 
asar janrini to‘g ‘ri belgilay olishi lozim. Adabiy asaming barcha 
qismlarini o ‘zaro birlashtirib turuvchi, muayyan hayot manzarasi va 
yozuvchi nuqtai nazariga mos obrazli aks ettirilishi kompozitsiyani 
tashkil etadi.
Biror asar kompozitsiyasini o ‘rganish uchun undagi voqea­
lar, hodisalar va obrazlar xarakterlari nima maqsadda asarga kiri- 
tilganligini yaxshi tushinish kerak. Agar biz bular haqida to‘liq 
m a’lumot ega bo‘lmasak, m a’lum maqsadda asarga kiritilganligini 
yaxshi tushinish kerak. Maqsad aniq bo‘lmasa, harakat ham, vo­
qealar, obrazlar ham tartibsiz bo‘ladi. Agar biz bular haqida to ‘liq 
m a’lumotga ega bo‘lmasak, m a’lum maqsadga birlashmasak baja- 
radigan vazifamiz mantiqsizlikka olib kelishi aniq. Adabiy asarda 
bulami bir nuqtaga yig‘ishda g‘oyaning roli katta. Shunday ekan, 
ijodkor, san’atkorning e’tibor beradigan diqqat markazida paydo 
bo‘ladi. Sahna asarini yaratishda ham kompozitsion tuzilish alo- 
hida ahamiyatga egadir. Kompozitsion tuzilish- asosiy voqea, bosh 
voqea, kiritma voqea, portret, peyzaj, tugun, kulminatsiya, kon­
flikt, yechim, mavzu, g ‘oya, sujet, leytmotiv, pauza, epilog, ilhom, 
ekspozitsiya, yetakchi xatti-harakat kabi bir qator adabiy vositalarda 
birlashadi va yaxlitlik ifoda topadi. Biz bunday vositalami mazmuni 
va mohiyatini kengroq anglab olishimiz kerak bo‘ladi.
Kulminatsiya - bu voqealar rivojining eng yuqori nuqtasi, tadbir- 
ning eng qiziqarli cho‘qqisi demakdir. U o ‘z-o‘zidan yechimga olib 
keladi. Kulminatsiyani o‘zida ifodalagan epizod to‘g ‘ri va bevosita 
tomoshabinning fikri, tuyg‘ularini qo‘zg‘ash kuchiga ega boiadi.
27

---

Kulminatsiya - voqealar rivojidagi eng keskin, hayajonli nuqtasi 
hisoblanadi. Asarda ko‘tarilgan muammoni nihoyatda o‘tkirlashtirib, 
voqealar keskinlashgan, taranglik, ta’sirchanlik, mazmundorlik nuq­
tasi kulminatsiyada namoyon bo‘ladi. Ssenariydagi harakat rivoji 
qarama-qarshi kuchlar kurashi orqali qizg‘in, eng yuqori nuqtaga -
kulminatsiyaga yetadiki, shu holatdan so‘ng voqealar yechimga qarab 
rivojlanadi. Ssenariyda kulminatsiya badiiy epizod, qo‘shiq, she’r, 
spektakldan parcha, filmdan lavha, voqea ishtirokchisining xotirasi 
yoki tantanali tarzda bayroqning olib chiqilishi, qasamyod qilinishi, 
mash’al yoqilishi va h.k.z. ko‘rinishlarda namoyon bo‘ladi.
Final - bu asarning yakuni, oxirgi eng muhim qismi. Finalda bar­
cha voqea o ‘z yechimini topadi. Final ko‘tarinki kayfiyatda, barcha 
ishtirokchilaming sho‘x-shodonligi bilan yakunlanadi. Finalning 
yaxshi tugallanmasligi tomoshabin his-tuyg‘ularining susayishiga, 
asar qimmatining pasayishiga olib keladi. Final ba’zi hollarda butun 
ijrochilaming sahnaga ommaviy chiqishlarida, jamoa b o iib qo‘shiq 
aytishlarida namoyon bo‘ladi.