M. Y. Ayupova

U ndosh  tovushlar  tasnifl

O v o z   v a 

A r lik u l a ts iv a  

A rtik iila ts iv a   (h o s il  I x t l i s h )   o ’r n i c a   k o 'n i

h o v q in n in j: 

(

Ik í^ í

I 

h o 'l i s h  

L ab  

¡sh liro k ig íi 

iiM ilig a  k o 'r a )  

m x lo sW iin

T i l  u iu k ish la ri 

B o 'ÿ 'i n  

iin d o s h la ii

k o ’ ni 

L a b - 

Lab- 

la b   ■

 

lisli

T il

o ld i

Til

o ’rta

S a y o / 

C h ik ju r 

til 

(¡1 

OU|U

o w a

■jé

s

S/>

ъ

8

ISl

J a r a n y li 

S o f

p o illo v -  

b  

J a r a n ^ s i z  

c h i la r

P

d

I

e

к 

ц

J a r a n g li 

t|t4 Í -  

"5  

s h in

i

J a n u iÿ s iz  

_b 

p o r l-  

5  

In v e h í-

la r

J a r a n ç li 

I

“  

V  

V

c h

j

z

У

J a u m e s i z  

1

,:=  

Г 

f

s

s h

X

B u n in

l o u i s h -  

in 

l a r i

n

■ 4 n g )

, 

Y o n  

, 

’■= 

'i  

lo v n sli

1

i  ■= 

T iiK X )  

j  £   - y  

l o v n s h

1'

Shovqinlilar,  o ‘z  navbatida,  ikki  turga  bo'linadi:

a)  ja ra n g li  u n d o s h l a r   —  tarkibida  o z   b o ‘lsa-da,  ovoz  q atn a sh g a n  

tovushlar:  b,v ,  g,  d, j ,   j,  z,  y,  g ‘.

b)  ja r a n g s iz   u n d o s h l a r   —  tarkibida  ovoz  m u tla q o   q a t n a s h m a g a n  

tovushlar:  p,  k,  s,  t,  f,  x,  s,  ch,  sh,  q,  x.

U n d o s h   to v u s h l a m i n g   talaffuzi  b o ‘yicha  farq  qilishini  2-jadvalda 

k o ‘rishimiz  m u m k i n .

---

9-BOB.  DISLALIYA

N o t o ‘g ‘ri  talaffuz  n u t q   kamchiligi  h aq id ag i  b i r i n c h i   m a ’lu m o tla r  

qadimgi grekolim lari  Plutarx,  G ippokrat,  Kladiya,  G a l e n  v a b o s h q a la m in g  

i s h la r id a   b a y o n   q ilin d i.  Y u q o r i d a g i   m u a l l i f l a r   n o t o ‘g ‘ri  ta la ffu z n i 

d a v o lash n i  talab  qiluvchi  kasallik  d e b   q a ra y d ila r.  U l a r n i n g   fikricha, 

tovushlam i  n o to ‘g ‘ri talafTuz qilish til,  lab, q a ttiq  va y u m s h o q  tanglayning 

zararlanishi  bilan  bogMiq  d e b   k o ‘rsatadilar.

0 ‘rta asrga kelib, dislaliya haqida yangi fikrlar p a y d o  boMmay,  qadimgi 

d a v r  ilmiy  g ‘oyalari  takrorlanadi.

Tarixning keyingi davrlarida (y a ’ni,  16—18- asrlarda)  italyan professori 

Merkurialis (1588),  n e m is fiziologi  Alberxt  F o n   G a l l e m i n g   ishlari  paydo 

boMdi.  U la r   h a m   tili  c h u c h u k lik n i  (dislaliyani)  p e rife rik   n u tq   apparati 

t u z ilis h id a g i  k a m c h i l i k l a r   n a tija si  d e b   q a r a y d i l a r .   M e r k u r i a l i s   bu 

k a m c h ilik n i  d av o lash   u su lin in g   en g   mosi  d e b   x iru rg ik   te ra p iy a   d eb  

hisoblaydi.  G a lle r e s a  talaffuzdagi  kam chiliklam i  m a s h q l a r  orqali davolash 

fikrini  ilgari  suradi.  Keyinchalik b u   fikr fransuz  a k ty o r i  J.  T a lm a   (1764— 

1836)  ishlarida  h a m   o ‘z  aksini  topadi.

S h u n d a y   q ilib ,  X IX   a s r g a c h a   tili  c h u c h u k l i k n i n g   m o h i y a t i n i  

artikulatsion organlar ishidagi  m exanik buzilishlarga b o g ‘lab o ‘rganganlar. 

C h u n o n c h i, bu d avrlarda tili  c huchuklik "d u d u q la n ish " d e b   n om lanuvchi 

n u tq   buzilishining  u m u m i y   g u ru h id a n   ajratilm ag an   e d i.

N utqdagi  talaffuz  kam chiliklarini  ilmiy ta s n i f  b i r in c h i  urinishlar XIX 

asrning  boshlarida  boshlandi.

Tili  c huchuklik  m ustaqil  n u tq   kamchiligi  qilib  ajra tilg a n d a n   so‘ng, 

u ning  tabiatini  o ‘rganish  rivojlanib  bordi.

1878-yilda  K o e n   m e x a n ik   dislaliya  b ila n   b i r   q a t o r d a   funksional 

dislaliyani ajratib  k o ‘rsatdi.  U n in g  fikricha,  fu n k sio n al  dislaliyaning kelib 

chiqishining  asosiy  sababi,  bu  —  taqlid  va  n o t o ‘g ‘r *  n u tq iy   tarbiyadir. 

S h u n d a y   qilib,  o r g a n i k   va  fu n k sio n a l  tili  c h u c h u k l i k n i   b ir- b ir id a n  

chegaralashga  u rinishlar  yuzaga  keldi.

S h u   y illa rd a   b u l b a r   va  p s e d o b u l b a r   f a l a j l a n i s h   n a tija s id a   kelib 

chiqadigan  n u tq   buzilishlari  haqidagi  ishlar  p a y d o   b o ‘ldi.  U la r   markaziy 

nerv  tizim ining  m a ’lu m   darajada  zararlanishi  o q i b a t i d a   h a m   tovushlar 

talaffuzida kamchiliklar b o lis h in i  k o ‘rsatdilar.  Bu  ish la r n u tq   nuqsonlarini 

tushunish  doirasini  kengaytirdi  va  shu  bilan  n u t q n i n g   to v u sh   to m o n i 

kamchiliklari  haqidagi  b ilim la m i  rivojlantirishga  y o r d a m   berdi.

1879-yilda A.  K ussm aulning "Rasstroystva  rechi"  k itobi bosilib chiqdi. 

U n d a  birinchi  m arta  n u tq n in g   fonetik buzilishlari  h a q id a g i  fikrlar bayon 

etildi.  A.  Kussmaul  tili  chuch u k lik n i  organik  va  fu n k s io n a l  formalarga 

ajratdi.  Organik  buzilishlarga  A.  Kussmaul  p e rife rik   n u t q   apparatining 

rivojlanishdagi  k am ch ilik la m i  kiritadi  (m e x a n ik   d islaliya).

Funksional  dislaliyaga  n o t o ‘g ‘ri  nutqiy  ta rb iy a   v a   n u t q   apparatida

---

m a s h q la m i,  y a ’ni  h a rak atn in g   yetishmasiigi  oqibatida  kelib  chiqadigan 

nutq  kam ch ilik larin i  kiritadi.

A.  K u ssm au l  t o m o n i d a n   birinchi  m a rta   ayrim  tovushlartalaffuzidagi 

kam chiliklarni  ifodalovchi  te rm in la r  kiritildi:  rotatsizm -p araro tatsizm , 

la m b d a ts iz m -p a ra la m b d a ts iz m ,  s ig m atizm —  parasigm atizm   va  hokazo.

S h u n d a y   qilib,  A.  K ussm aulning  xizmatlari  shundaki,  u  dislaüyani 

dizartriyadan  ajratdi  va  dislaliyaning  funksional  va  m exanik  shakllarini 

k o ‘rsatib  berdi.

A.  K u ssm a u l  to m o n id a n   berilgan  yuqoridagi  fikrlar  hozirgi  kunga 

q a d a r  o ‘z  k u c h in i  y o ‘qotgani  y o ‘q.  Bu  kam chiliklarni  davolashda  A. 

Kussmaul  xirurgiya  va  didaktik  usullarni  tavsiya  etadi.

K e y i n c h a l i k   n u t q n i n g   t o v u s h   t o m o n i d a g i   k a m c h i l i k l a r   u s tid a  

Rossiyada  A.  A n d re s ,  Fransiyada  Leguve  Sherven,  G e r m a n iy a d a   G . 

G u t s m a n l a r   ishladilar.

T o v u sh   buzilishilarining  xarakteri  haqidagi  fikrlarning  rivojlanishida 

rus  va  c h e t  el  lingvistlarining,  psixolog  va  fiziologlaming  hissasi  katta 

bo'ldi:  V.  A.  Bogoroditsskiy  (1909),  L.  V.  H erbn  (1912),  D.  P.  Yenko 

(1913),  B o d u e n   (1971),  A.  A.  S haxm atov  (1915),  L.  V.  Varshavskiy,  I. 

M.  Litvak  (1 9 3 5 ),  N.  I.  Jin k in   (1958)  va  hokazo.

Tili  c h u c h u k lik n in g  tabiatini o ‘rganish,  uning xarakteri  va  m exanizm i 

jih atd an   a l o h i d a   turlarini  ajratish,  b u   kam chilikni  b a rta ra f  etish n in g  

difïerensial  usullarini  ishlab  chiqilishiga  olib  keldi.

XIX a s r  bo sh larid a tovushlartalafTuzidagi  kamchiliklarni artikulatsion 

m ash q lar y o r d a m i d a   b a rta ra f etish  rivojlandi  (J.  T e lm a   1817-y.  Pualson 

1892-y.).

"Dislaliya" term inini  Yevropada birinchi b o ‘Iib Vilnyus universitetining 

shifokori  pro ffeso r  I.  Frank  ilmiy  m uom alaga kiritgan.  1827-yilda chiqqan 

m o n o g r a f i y a d a ,   u  b u   t e r m i n n i   u m u m la s h tir ilg a n   m a ’n o d a   talaffuz 

buzilishlarining  h a m m a   turlarini  turli  etiologiyalarini  nom lashda  qoMladi.

1.  Franklin  farqli  ravishda  b irm uncha  to r   m a ’noda,  bir  q ancha  kechroq, 

XIX  asrning 30-yillarida shveysariya shifokori  R.  Shultess ham  o ‘z ishlariga 

"dislaliya"  te r m in in i  kiritgan.  U  dislaliyaga  faqat  talaffuz  buzilishlarini 

(artikulatsion  organlarining an a to m ik   nuqsonlari  sababli)  kiritdi.  A.  Kuss­

maul  tasnifida  h a m   Shultessni  sh unday  qarashlari  t a ’kidlangan,  shunday 

dislaliya  tu sh u n c h a si  bilan  biz  G u ts m a n   ishlarida  ham   tanishamiz.

Polyak  ta d q iq o tc h isi  V.  Oltushevskiy  dislaliyaga  talaffuz  buzilishini 

nutq a p p aratin i  a n a to m ik  nuqsonlari bilan bogManmagan hollarini  kiritadi. 

U  d i s l a l i y a n i n g   ik k ita   f o rm a s in i  k o ‘rsatgan:  funksional  va  e s h itish  

qobiliyatini  pasayishi  bilan bogMiqlikni. Artikulatsion apparatida patologik 

o ‘zgarishlar  sababli  talaffuz  nuqsonlari  b o ‘lishini  u  "dislossiya"  term ini 

bilan  b e lg ila d i  va  bu  n u q s o n n i  qaysi  artik u latsiy a  b o ‘limi  buzilgan 

boMganligiga  q a r a b   t o ‘rtta  t u r in i  ajratdi:  labning,  tiln in g ,  tis h n in g , 

tanglayning.

---

Sobiq  S h o 'ro la r  davri  logop ed iy asid a  XX  asrning b o s h l a r i d a  dislaliya 

tush u n ch asi A.  Kussmaul va G u t s m a n n i n g  ishlaridan farq q ilm asd i.  Lekin 

30—50-yillarda  bu  tu s h u n c h a   a m a liy   o ‘zgarishlariga  d u c h   keldi.  M.Ye. 

X v atsev   dislaliyani  tu tilib   g a p i r i s h n i n g   b i r   fo rm a si  d e b   k o ‘rdi  (sh u  

um um lashtirilgan terminga talaffuzning h a m m a  t u r  buzilishlari  kiritilgan). 

U  b u n g a   periferik  nutq  o rganining  buzilishi  kiritgan:  s u y a k - k e m ir c h a k -  

m u sk u lla rq is m la r yoki "ulaming  periferik  innervatsiyasi",  h a m d a  periferik 

q u lo g 'i  o g ‘irligi  sababli  tovush  ta la ffu z in in g   buzilishi.  U   10%  d a n   kam  

b o 'im a g a n   dislaliya  hollari  shu  n u q s o n   b ila n   b o g l i q   d e b   h iso b lan g an . 

M .Ye.  Xvatsev  dislaliyani  u c h ta   fo rm a sin i  k o ‘rsatadi:  n u t q   o rg a n -la rin i 

q o 'p o l  a n a to m ik   nuqsoniari  b o 'tg a n   m   e  x  a  n  i  k  (ta n g la y   yoriqlari,  til 

osti  yuganehasining  kaltaligi);  periferik  q u lo q   o g ‘irligi,  j a g ‘  va  tishlar 

a n a to m iy a si,  shuningdek,  til  va  ta n g la y ,  lab  a n o m a liy a si  b ilan   b o g 'iiq  

b o ‘!gan  o   r g  a  n  i  k,  y u m shoq  ta n g la y   m usk u llarin in g   b o ‘sh lig ‘i,  til  uchi 

egiluvchanligining  yetishmasligi,  nafas  c h iq a ra y o tg a n   h a v o   o q im in in g  

sustligi  sababli  kelib  chiqadigan  f u n k s i o n a l   fo rm asi  va  boshqalar.

50-yillarning boshlarida A .M .  S m ir n o v a   k a tta   klinik  m a te ria l  asosida 

M.Ye.  Xvatsev  taklif  qilgan  ta s n ifd a n   sezilarli  d a ra ja d a   farq  qiladigan 

talaffuz  nuqsoniari  tasnifini  n ashr  qiladi.

Shu vaqtning o ‘zida O.V.  Pravdina dislaiiyaga b o s h q a c h a  talqin  beradi: 

ayrim   h ollarda  faqat  eshitish  n u q so n iari  bilan  b og'iiq  b o l g a n   buzilishlar 

b o 'la d i deydi.  B unda  M.Ye.  Xvatsevdan  farqli  ravishda u  dislaliyani  faqat 

ikkita  form aga  ajratdi:  funksional  va  m e x a n ik ,  keyingisiga  (m e x a n ik a ) 

rinolaliya  h a m   kiritilgan  edi.

K e y in c h a lik ,  6 0 -y illa rd a   S .S .  L y a p id e v sk iy   va  B .M .  G r i n s h p u n  

i s h l a r i d a   ta la ffu z   n u q s o n la r in i  d i z a r t r i y a   va  d i s l a i i y a g a   b o ‘l is h n i, 

um u m lash tirilg an   "tutilib  gapirish"  t e r m i n i d a n   u m u m a n   v o z  kechishni 

ta k lif qilganlar.  Shu  yilning o ‘zida  S.S.  Lyapidevskiy va  B .M .  G r i n s h p u n  

ishlarida  rinolaliya mexanik dislaliyadan ajratilib,  alo h id a  n u tq   kamchiligi 

d eb   qaralgan.  Bu  aniqlik dislaliya  tu s h u n c h a s in i  toraytirdi  va  uni  y a n a d a  

a n iq ro q   qildi.  Keyinchalik  dislaliyani  funksional  va  m e x a n ik   dislaiiyaga 

b o lin is h i  k o ‘pchilik mualliflar ishlarida  h a m  ajratildi.  F a q a t  ayrim   ishlarda 

organik dislaliya eslatib turildi,  lekin  h a m m a   mualliflar ishlarida bu term in  

m a z m u n i birxil  e m a se d i:  Ye.F.  R au  va  V.A.  S i n y a k o ‘z  ishlarida "organik 

dislaliya"  te rm in in i  m exanik  d islaliy a  te r m in ig a   a lm a s h tir ilg a n .  L.V. 

M elexova  ishlarida esa  "organik  dislaliya"  tu sh u n c h a si  b ilan   dizartriy a va 

dislaliya  orasidagi  o ‘tish  hollarida  talaffuz  buzilishi  d e b   belg ilan g an . 

Keyingi vaqtlarda bunday buzilishlar siyqalangan  dizartriya d e b  aniqlandi.

Hozirgi davrda "dislaliya" te rm in i  xalqaro xarakterga e ga b o ‘ldi  (u n in g  

m a z m u n i  h a m d a   u  aniqlagan  buzilish  turlari  d o i m o   m o s   k e lm a s a   h a m ). 

Bu  kelishmovchilik  buzilishlarni  a n iq la s h d a   ta d q iq o tc h ila r n in g   q a n d a y  

t a ’riflashni  asos qilib olishiga bog‘liq:  an ato m o -fiz io lo g ik ,  psixologik yoki 

lingvistik.  Klinik  m ez o n la m i  odat  b o 'y i c h a  t a ’riflashda dislaliya turlarini

---

turli talaffuz buzilishlari k o ‘p in c h a  q ator q o ‘yilgan deb k o ‘riladi.  Psixologik 

va lingvistik  m ezo n lar asosiga q o ‘yilgan dislaliya tushunchasiga, goh uning 

tu rli  f o r m a   va  tu r la r i,  g o h   f o n e t i k   va  f o n e t i k o - f o n e m a t i k   ta la ffu z  

buzilishlari  kiritiladi  (m asalan,  R.Ye.  Levina  ishlarida).

H o z irg i  davr  ilmiy  q ara sh la rn in g   tanqidiy  analizi  dislaliya  haqida 

lo g o p e d iy a g a   kiritilgan  t a s a w u r la r n i  qayta  qurib  chiqishni  talab  qiladi.

K ish ila r  o ‘rtasidagi  m u o m a la n in g   asosiy  vositasi  nutq  hisoblanadi. 

In s o n   n u t q   y o rd a m id a   o ‘z  fikrini,  his-tuyg‘ularini  izhor  qiladi,  h a m d a  

b o s h q a l a r n i n g   hissiyotlarini  bilib  oladi.  D e m a k ,  nutq  faoliyati  aloqa 

o ‘rn a tish   vositasidir.

Inson nutqi tovushlari muayyan ahamiyatga egadir. 4 - 5  yoshli bolalaming 

k o ‘pchiligida tovushlartalaffuzi til  normadagiga yaqinlashgan b o ‘ladi. Ayrim 

bolalar tovushlami buzib talaffuz etadilar.  Ular bir tovushni ikkinchi tovushdan 

farq  qila  olmaydilar,  ayrim  tovushlam i  talaffuzda  q o ‘l!ay  olmaydilar,  yoki 

n u tq d a   b o sh q a   tovushlarga  almashtiradilar.  Bu  holatlar  dislaliya  termini 

bilan  ataluvchi  nutq  buzilishining  yuzaga  kelishiga  sabab  b o lad i.

Dislaliya term ini  grekcha  s o ‘zdan  olingan boMib,  dis  -   buzilish,  lalia

—  n u tq   d e g a n   m a ’noni  anglatadi.

Dislaliya  n u tq   buzilishlari  orasida  eng  k o ‘p  tarqalgan  kamchilikdir. 

Y e . F .   R a u   m a ’lu m o tig a   k o ‘ra,  to v u s h la r   talaffuzidagi  k a m c h ilik la r  

m a k ta b g a c h a   yoshdagi  b o lalard a  15  -   20%  ni,  kichik  m a k ta b   yoshdagi 

b o la la rd a   5  —  7%  ni  tashkil  e t a r   ekan.

M .N . Aleksandrova m a ’lum otiga k o ‘ra  Rossiyada 5—6 yoshli bolalarda 

sirg 'a lu v c h i  tovushlar