M. Y. Ayupova

r I;  r y (j)\  r  ya.

R otatsizm ga  a n a to m ik   k a m ch ilik lard an   til  ta g id a g i  y u g a n c h a n in g  

kaltaligi;  to r  va baland  tanglay,  h a d d a n   tashqari  in g ic h k a  til  sabab b o ‘lishi 

m u m k in .

Rotatsizmni  tuzatish. 

R

  tovushining  to ‘g ‘ri  artikulatsiyasini  hosil  qilish 

u ch u n   k o ‘pchilik  hollarda  tayyorlov  mashqlaridan  foydalaniladi.  U lam i  biz 

shartli  mvishda  ikki  turga  ajratishimiz  mum kin.  Birinchi  t u r   mashqlar tilni 

kerakli  t o ‘g ‘ri  holda  ushlab turishga,  kerakli  holatlarga  keltirishga qaratilgan 

boMsa,  ikkinchi  tur  mashqlar tilda  tebranish  hosil  qilishga  qaratilgandir.

R tovushini  hosil  qilishda bir n e c h ta   usullardan  f o y d a la n is h   mum kin.

1-usul.  Logoped  oyna  old ida  o ‘tirgan  bo lag a  o g 'z i n i   k a tta   ochishni 

va til  uchini  yuqori  tish  orqasiga  (alveolalar t o m o n )   k o ‘ta rib , 

z

 tovushini 

talafTuz etishni taklif etadi  va o ‘zi  maxsus zond y o r d a m i d a  til  yuganchasini 

tebratib  r   tovushiga  o ‘xshash  tovushni  hosil  qildiradi.  S o ' n g r a   mexanik 

vositalar  yordam ida  vujudga  kelgan  r t o v u s h i   o c h i q ,  y o p i q   b o ‘g kinlarda, 

so ‘zlarda, jum lalard a,  s h e ’r  va  topshiriqlarda  m u s t a h k a m l a n a d i .

2-usul.  Logoped 

r

  tovushini  hosil  qilish  u c h u n   b o la g a   yuqoridagi 

usulni  q o 'lla g a n   holda  /   tovushini  avttiradi  va  b u n d a   h a m   m exanik 

vositalardan  foydalanadi.

3- usul.  Logopedboiaga  bir nafas  chiqarib  d   to v u s h in i  b a la n d   ovozda 

aytishni  taklif etadi.  TalafTuz  vaqtida  b o la n in g   o ‘zi  tilin in g   uchini  tepa 

alveoialarga urilib turishini  oyna  orqali  kuzatib turishi  l o z im .  Til  uchining 

urilish  s u r’ati  tezlashadi.  Va  til  u c h in in g   te b r a n is h   h o l a t i   h a r   xil  dddd. 

va z n d a  b o l a d i .   H a r  xil vaznda ch iq q an  tovush o c h iq  va  y o p iq  

b o ‘g ‘ i r i l a r n i  

talafTuz  ettirish  y ordam ida  m ashq  qildiriladi:

2 1 -ra s m .  R  tovusbi 

artik u lat- 

s ija s i  profili.

---

D id d a   a d d d d   a d d d d

D d d d   d d d d   o d d d d o

D d d d u   u d d d d   ud d d d u

D d d d o 1  o ‘d d d d   o ‘d d d d o ‘

Til  u c h in in g   tebranishi  natijasida  r t o v u s h i   hosil  bo'Igach,  u  b o ‘g ‘in, 

s o ‘z la m i,  s h e ’rlarni  ayttirish  bilan  m ustahkam lanadi.

L a m b d a tsiz m   va  uni  tu z a tis h

TalafTuz  vaqtida  / to v u s h i  hosil  b o ‘lmasa,  bu 

holat  lam bdatsizm   deb   ataladi.

TalafTuz  va  / tovushi  boshqa  tovushlar  bilan 

alm a sh tirilsa ,  b u n d a y   h o la t  p a r a la m b d a ts iz m  

deyiladi. 

L

 tovushi talafTuz etilganda artikulatsion 

a ’zolar  quyidagi  h o latd a  b o ‘ladi:

—  lablar  u n d o sh   tovushdan  s o ‘ng  keladigan 

unli tovush  holatini oladi  (22-rasm);  lablar undosh 

to vushdan  so‘ng  keladigan  unli  tovush  holatini 

oladi;

—  til  uchi  yuqoriga  k o ‘tarilib  alveolalarga 

qattiq  tegadi  va  biroz  zarb  bilan  pastga  tushadi;

—  tiln in g   o ‘rta  qismi  yoy  shakliga  kiradi;

—  tiln in g   o rq a   qismi  biroz  yuqoriga  ko'tariladi;

—  y u m s h o q  tanglay yuqoriga  k o ‘tarilgani  u c h u n   havo oqim i  burunga 

o ‘ta  o lm ay d i;

—  o v o z  paychalari jipslashgan  holatda  b o l a d i .