M. Y. Ayupova

Sh

  va 

J

 

tovushlari

Sh  —

  shovqinli,  sirg‘aluvchi  til  oldi  tovush  ( 1 9 - r a s m ) .  Bu  toviishni 

talaffuz  eta yotganda  lablar  biroz  c h o ‘chchayadi,  y u q o ri  va  pastki  tishlar 

bir-biriga  yaqinlashadi,  til  uchi  m u a lla q   holatda  b o ‘lib,  s a lg in a   qisqaradi 

va  yozilib tepa  tishlarga t o m o n   k o ‘tariladi.  Pastki j a g ‘  e sa  jip slash ad i.  Til 

uchi  va  tishlar  oralig'idan  sirg‘a lib   ch iq q an   havo  toMqini  s h   tovushini 

vujudga  keltiradi.

J  —

  tovushini  talaffuz  e t a y o tg a n d a   pastki  tishlar  q a to r i  biroz  pastga 

tu sh irila d i,  til  uchi  ta n g la y   t o m o n   k o 'ta rila d i,  o v o z   p a y c h a l a r i   esa 

jipslashgan  holatda  b o ‘lib  yengil  titraydi.

C h   tovushi

C h   tovushi  talaffuz  e tila y o tg a n d a   lablar biroz  c h o ‘c h c h a y a d i ,   tilning 

oldingi qismi  milkka tegadi,  o g ‘iz  b o ‘shligliga kelgan h a v o  sirg 'a lib  chiqib 

ketadi.  T o l a   bo'lm agan  a n a   shu  p o rtlash   va  hav o n in g   sirg ‘a lib   chiqishi 

n atijasida  qorishiq  t + s h + c h ,   d + j + c h   undoshlari  hosil  boMadi.  O v o z 

paychalari jipslashib,  havo  o q im i  kuchli  bo'ladi  (2 0 -ra s m ).

Sig m a tiz m   tu rlari

S i r g ‘alu v ch i  va  s h o v q i n l i   t o v u s h l a r   t a l a f f u z i d a g i   k a m c h i l i k l a r  

sigm atizm ,  sirg'aluvchi  tovu sh larn i  shovqinli  yoki  b o s h q a   to v u sh larg a 

almashtirilishi  parasigm atizm   d e b   yuritiladi.

S igm atizm ning  quyidagi  turlari  mavjud:

1.  Tish  a ro   sigmatizm.  B u n d a   sirg‘aluvchi  va  shovqinli  to v u sh la rin i 

talaffuz  etishda  tilning  uchi  yuqori  va  pastki  tishlarning  o r a s i d a   b o l a d i .

2.  Lab-tish  sigmatizmi.  Sirg‘aluvchi  va  shovqinli  to v u s h l a r  

f

 va  v 

tovushlariga o ‘xshab talaffuz qilinadi.  B unda nutq a ’zolari q uyidagi  ho latd a 

b o ‘ladi:  pastki  lab  yuqori  tishlarga  t o m o n   ko‘tarilib,  h a v o   o q i m i   y o ‘lini

---

to ra y tira d i,  tilning  uchi  esa  yoyilib,  yuqori  milkka  tegar-tegm as  holutga 

keladi.  B u n d a y   artikulatsion  h o la td a  / va  s,  v  va 

z

  tovush  elem entlariga 

ega  boMgan  tovush  hosil  b o ‘lib,  natijada  noaniq,  tushunarsiz,  q u loqqa 

yoqim siz  to v u sh   talaffuz  etiladi.

3.  Til oldi  sigmatizmi.  Sirg‘aluvchi tovushlar quyidagi  h o la td a  talaffuz 

etiladi.  T iln in g   uchi  yuqori  va  pastki  tishlarga  taqalib  turadi  va  havo 

o q im in in g  tishlar orasidan o ‘tishiga t o ‘sqinlik qiladi,  natijada 

s, z

 tovushlari 

o 'rn ig a  

t,  d

  tovushlari  eshitiladi.  Nlasalan,  soat  —  toat,  zina  —  dina.  Bu 

n u q s o n n i  parasigm atizm  d eb   ata sa  h a m  b o l a d i ,  chunki  b u n d a  b ir  tovush 

ikkinchi  to v u sh   bilan  alm ashinadi.

4.  Shovqinli sigmatizm.  Bunda tilning uchi tishlarga tegib turmasdan og‘iz 

ichiga  tortiladi,  tilning  orqa  qismi  esa  ko'tariladi,  natijada  portlash  o ‘miga 

yumshoq 

s h , j

 tovushi  eshitiladi.  Masalan:  soat  — shoat,  z a n j i r — janjir.

5. Yon sigmatizm.  Sirg‘aluvchi yoki shovqinli tovushlar ikki xil ohangda 

talaffuz  etiladi:  tilning  uchi  alveolalarga  taqalib  turadi,  tilning  qolgan 

qismi  e sa   qirra  b o ‘lib,  o g ‘iz  b o ‘shlig‘ida  yotadi  va  bir to m o n i  bilan  orqa 

jag‘  tishlari t o m o n  k o ‘tariladi,  havo oqimi  tilning yonidan o ‘tadi,  natijada 

y o q im siz  to v u sh   paydo  b o i i b ,   havo  oqim i  yon  to m o n d a n   chiqadi.  Bu  I 

tovushi talaffuziga o ‘xshaydi. Y on  sigmatizm bir tomonli yoki  ikki tom onli 

bo'lishi  m u m k in .

6.  B u r u n   sigmatizmi.  N u tq n in g   b u n d a y   nuqsonida  sirg‘aluvchi  va 

shovqinli  to v u sh lar talaffuzi  p a y tid a  tilning  orqa  qismi  y u m s h o q   tanglay 

pastga  tu sh ish i  natijasida  havo  o q im i b u ru n   orqali  chiqadi  va 

x

 tovushiga 

o ‘xshash,  b e o ‘xshov  tovush  p a y d o   b o ‘ladi.

Turli  xii  sig m atizm larni  b a r t a r a f  qilish

S ig m a tiz m la m i  b a rta ra f  etish   u ch u n   kamchilik  xarakteriga  qarab, 

turli  m e t o d la r n i  q o ‘llash  m u m k in .

1.  T ish   a ro   sig m atizm ini  b a r ta r a f  etishda  logoped  bolaga  yuqori  va 

pastki  tis h la r n i  bir-biriga  y aqinlashtirib,  tilning  uchini  pastki  tish lar 

orqasiga  q o ‘yib