M. Y. Ayupova

g

  to v u sh i 

d

  va 

t

  t o v u s h l a r i g a ,  

g ‘

  to vushi 

q 

tovushlariga almashtirilishini  nazarda tutib,  y u q o rid a  b a y o n   etilganlardan 

ta shqari  g   va 

d,  g

  va 

t,  g‘

  va 

q

  tovushlarini  b ir-b irid a n   farqlash  b o ‘yicha 

o g ‘zaki  va  yozm a  m ash q lar  o ltkaziladi.

T e k s h iris h   u c h u n   sa v o l  va  to p s h i r iq l a r :

1.  D isla liy a   n u tq   b u z ilis h ig a   t a ’r if  b e rin g .

2 .  D is la liy a n in g  q a n d a y  s h a k lla r i  b o r ?   U la r  q a y s i  s a b a b la r g a   k o ‘ra  n a m o y o n  

boM adi?

3.  D isla liy a   tu r la r in i  a y tin g .

4 .  S ig m a tiz m n in g   q a n d a y   tu r la r i  b o r?

5.  R o ta ts iz m n in g   q a n d a y   tu r la r i  b o r?

6 .  T o v u s h   h o sil q ilis h n in g  q a y s i  u s u lla rin i b ila s iz ?   H a r b i r  u s u l q a y s i  h o lla r d a  

q o M la n ila d i?

7.  T o v u s h la r   u s tid a   is h la s h   d a v r la r in i  ta v s ifla b   b e r in g .   H a r   b ir   d a v r n in g   ish  

u s u lla r i  va  v a zifala ri  n im a d a n   ib o ra t?

8.  M axsus b o lala r b o g ‘c h a s ig a   b o rg a n in g izd a  b o la la r ta la ffu z ig a  a h a m iy a t b erin g . 

T alafT u zid a  k a m c h ilig i  b o ‘lg an   b o la la rn i  y a q in d a n   o 'r g a n in g .

9 . 

S ,  z,  sh,  r

  t o v u s h l a r   ta la fT u z id a g i  k a m c h i l i k l a r n i   t u z a t i s h   b o ‘y i c h a  

o 'tk a z ila d ig a n   m a s h g 'u lo tla r   u c h u n   m a s h g 'u lo l  re ja   m a t n i n i   y o z in g .

10. 

M a x su s  b o la la r   b o g ‘c h a s id a   lo g o p e d   m a s h g ‘u l o t i n i   k u z a tin g   va  ta h lil 

q ilin g .

T a y a n c h   tu s h u n c h a la r :

1.  D isla liy a   (g re k c h a   d i s - q i s m a n ,  l a l i a - n u t q )   -   n u t q n i n g   q i s m a n   b u z ilis h i.

2.  G a m m a ts iz m   (g r e k c h a  g a m m a  

g

 h a rfin in g   n o n ii)   -  

G

 to v u s h i talafT u zid ag i 

k a m c h ilik .

3.  K a p p a ts iz m   (g r e k c h a   k a p p a   -  

K

  h a r fin in g   n o i n i )   -  

K

  to v u s h i  ta la ffu  

z id a g i  k a m c h ilik .

4 .  L im b d a tiz m  (g re k c h a   la m b d a  — 

L

 h a rfin in g  n o m i)   -  

L

  to v u s h i talafT uzdagi 

k a m c h ilik .

5 .  P ro g e n iy a   (g re k c h a   p g o g e n u s   -   p a stk i  j a g ')   -   p a s t k i   j a g ‘n in g   o ld in g a  

c h iq is h i.

6.  P ro g n a tiy a   (g re k c h a   p r o g n a th a s   -   y u q o ri  j a g ‘)  -   y u q o r i  j a g 'n i n g   o ld in g a  

c h i- q is h i.

7.  R o ta ts iz m   (g r e k c h a   r h o ta c is m is   -   P o   h a r f i n i n g   n o m i n i   b ild ir a d i)   —  r 

to v u s h i  talafT uzidagi  k a m c h ilik .

8.  S ig m a tiz m   (g re k c h a   s ig m a   -  

S

 h a r fin in g   n o m in i   b i ld i r a d i)   -   s ir g ‘a lu v c h i 

v a   s h o v q in li  to v u s h la r  tala fT u z id a g i  k a m c h ilik .

---

lO-BOB.  R1NOLAL1YA

Rinolaliya  (grekcha  so 'z d a n   olingan  b o ‘lib,  rhinos  -   b u ru n ,  lalia  — 

nutq)  nutq  a p p a ra tin in g  a n a to m ik  va fiziologik kamchiliklari  sababli  ovoz 

tem bri  va  tovushlartalafTuzidagi buzilishdir.  Rinolaliyani  o ‘rganish tarixi 

juda  uzoq  va  m a sh a q q a tli  y o ‘lni  bosib  o ‘tdi.  M u am m o n i  o ‘rganishda 

s h if o k o r la r ,  p s ix o lo g la r ,  d e f e k t o l o g l a r   o ‘z la r in in g   k a tta   h issa la rin i 

q o ‘shdilar.

Lab  va  ta n g la y   yoriqlari  bilan  izohlanadigan  rinolaliya  tibbiyot  va 

logopediyaning turli tarm oqlari  uchun xirurg-stom atologlar,  orto d o n tlar, 

psixonevrologlar,  logopedlar u c h u n  m u a m m o ,  ahamiyatga molik o ‘rganish 

obyekti,  p r e d m e t i   hisoblangan.

R in o laliy a  b o 'y i c h a   dastlabki  ilmiy  ishlar  shifokorlar  t o m o n i d a n  

yozilgandir.  U l a r n i n g   harakatlari  tanglay  b o 'rtm a sin i  t o ‘liq  tiklashga 

qaratilgan  edi,  q a y ta   hosil  qilingan  tanglay  pardasi  yetarli  darajada  u zu n  

va  h a ra k a tc h a n   bo'lishi  va  h a iqum ning  o rq a   devori  uchun  birika  olishi 

lozim.  Bu  s a m a r a g a   erishish  nutqdagi  m anqalikni  y o ‘qotishga  im koniyat 

yaratadi  yoki  u n i  b a rta ra f qiladi.

N.I.  P iro g o v   (1844),  N.V.  Voronsovskiy  (1875),  P.  Subbotin  (1895), 

M .  I.  Paykin  (1996)  o ‘zlarining ishlarida operativ tadbirlar t a ’sirida tanglay 

r a z m c r i   q a y   d a r a j a d a   o ' z g a r i s h i ,   t a n g l a y   r a z m e r l a r i n i n g   q a y s i 

k o ‘rsatkichiari  m anqalanishdagi  logoterapiyaga  yaxshi  t a ’sir  k o ‘rsatishi 

kabi  m a s a la la m i  m u h o k a m a   qilganlar.

N .I.  P iro g o v n in g   shogirdi  N.V.  Voronsovskiy  1870-yilda  n o rm a l 

nutqni tiklash  y o l i d a  uranoplastika qilish orqali oldinga bir q a d a m  q o ‘yildi 

d e b   t a ’k i d l a g a n .   U n i n g   f i k r i c h a ,   u r a n o p l a s t i k a d a n   k e y i n   h a m  

m a n q a l a n i s h n i   s a q l a n i b   q o l i s h i n i n g   s a b a b i  y u m s h o q   t a n g l a y n i n g  

ikkilamchi  qisqarishi,  harakatchanligining  yetishmovchiligidir.  Lekin, 

unin g   fikricha  talaffuzdagi  nuqsonlarni  h a r   kuni  mashq  qilish  orqali 

korreksiyalashda  n u tq   sekin-asta  tushunarli  b o ‘la  boshlaydi.

J a rr o h la r   t o m o n i d a n   o g ‘iz  b o ‘shligkidagi  anato m ik   defektni  b a rta ra f 

qilish b o ‘yicha  sezilarli  ijobiy ishlar qilinganligiga qaram ay,  ulardan  hech 

biri  jarrohlik  m uolajasi  y ordam ida  n u tq n i  fonetik  yo‘nalishida  shakl- 

lantirish b o ‘y ic h a   ijobiy  natijalarga erisha  oladi.  Urnoplastika  rinolaliklar 

nutqidagi  nazal talaffuzni  o‘7-o‘zidan b artaraf qilmaydi, deb e’tirof etiladi. 

A. A.  L im bergning ko'rsatishicha,  xirurg  mavjud yorug‘likli  deformatsiyani 

davolash va b a r t a r a f  etishdagi  ishda o ‘zining zimmasiga tushadigan vazifani 

aniq  t a s a w u r   qilish  kerak  b o l a d i .   X irurgik  davolashning  vazifasi  -  

m u m k in   q a d a r  z ararlan g an   organlarni,  ular faoliyatini  b uzm asdan,  shakl 

va  kattaligini  t o l i q   qayta  tiklashdir.

C h e t  el  m utaxassislari  rinolaliyani  o ‘rganish  va  logoterapiyaning 

rivojlanishiga  k a tta   hissa  q o ‘shdilar.

L e m o n e ,   M a k u e n ,   K ez  va  b o s h q a l a r   (X X   asr  b o s h i)   ta n g l a y

---

yoruqliklarini  ja rro h lik   to m o n id a n   d a v o la sh n i  takom illashtirdiiar  va  h a r  

d o im o  jarrohlik aralashuviga ko‘ra t a 'l i m  ja r a y o n i o 's m i r  va katta yosh d ag i 

kishilarga  n u tqdagi  m anqalanishni  b a r t a r a f  e t i s h d a   katta  im k o n   y a r a ta d i, 

deb  t a ’kidlaganlar.

N u q s o n   m ohiyatini  va  uni  b a r ta r a f   e tis h   im koniyatlarini  tib b iy   va 

pedagogik  h a m d a   tibbiy  to m o n d a n   o ‘rg a n ish   o c h iq   m a n q a la n is h d a   n u t q  

buzilishlarini b a rta ra f etuvchi pedagogik  m e to d la r d a   ikki yo'nalish  vujudga 

keldi.

U l a m i n g  

b irin c h isi 

—  nemis 

y o ‘n a lís h i  boM ib, 

G e r m a n iy a   va  b o s h q a  

q a to r m a m la k a tla rd a  qabul  qilingan  ( G .  G u t s m a n   1924,  G .  A rnold  1959, 

M.  M.  V ankevich  1929,  V.  A.  K o re tn ik o v a   1927,  M.  E.  Xvatsev  1931, 

1 9 5 9 ).  Bu  y o ‘n a l i s h   k u c h l i   t a ’s i r l o v c h i l a r   b i l a n   c h i q a r i l a d i g a n  

q o ‘zg‘alishning  dastlabki  irradiatsiyasi  p rin sip ig a  asoslanadi,  bu  b ilan   e s a  

norm al  n u tq   harakat  organlarining k o m p le k s   faoliyatiga defektli  o r g a n l a r  

h a m   j a l b   q ilin a d i.  QoMIaniladigan  m a s h q l a r   q i s m a n   ta r a n g ,  k u c h l i  

xarakterda  boMadi.  N em is  m aktabida  lo g o te ra p e v tik   tadbirlarni  e l e k t r o  

va  vibromassajni  q o 'llash   bilan  b irgalikda  o lib   borish  k o ‘zda  tu tila d i. 

S h u n d a n   keyin  esa  artikulatsion  va  n afas  tre n in g i  b o 'y ic h a   m a s h q l a r  

kiritilar  edi.

Ik k in c h i 

yo'n alish  shartli 

ra v ish d a   f r a n s u z  y o 'n a lis h i 

deb atalib,  t o 'g ' r i  

nafas olish va ovoz  hosil  qilish tamoyiliga a s o s la n a d i  (S.  Borel  -   M e z o n i , 

1929).

N e m is  y o ‘nalishining  k o ‘zga  k o 'r i n g a n   m ualliflaridan  biri  prof.  G .  

G u t s m a n   hisoblanadi.  Lining  t o m o n id a n   ishlab  chiqilgan  m e t o d i k a d a  

tan g la y -h a lq u m   birikmasini  yaxshilash  u c h u n   n iashqlarning  a n iq   tiz im i 

tavsiya qilinadi.  U  nutqiy  mashq q ilishda o b t u r a t o r  yoki  b u ru n   qisq ich in i 

q o ‘llashni  m aslahat  beradi.

N u t q   m ashqlarining asosi yuqori  b alan d lik d a g i  ovozni  q o ‘yish  h i s o b ­

lanadi.  B aland  n u tq d a   ovoz  b o ‘shlig‘ining  b a r c h a   ichki  qismlarida  q a t t i q  

inervatsiya  p a y d o   b o l i b   tanglay  p a rd a s in in g   faolligi  ortadi.

F r a n s u z   y o ‘n a l i s h i n i n g   n a m o y o n d a l a r i d a n   biri  boMgan  B e y s s  

rinolalikîar  bilan  ishlash jarayonida  shivirlab  gapirishini  qo'IIashni  t a k l i f  

qiladi. C hunki shivirlab gapirish tanglay pardasini an iq  faoliyat  kolrsatishini 

talab  qiladi.

Freshels n utq  nuqsonlarini bartaraf etish d a zarbasim on  (tolkoobrazniy) 

ish  m eto d in i  q o 'lla sh n i  taklif  qiladi.  Bu  m e t o d d a   tovushlarni  ta la ffu z  

qilish  bilan  birga  yuqoriga  k o ‘tarilgan,  q a ttiq   siqilgan  m u s h t u m l a r n i n g  

t e z l a s h g a n   z a r b s i m o n   y o ‘n a lish d a g i  h a r a k a t l a r i   b a ja rila d i.  B u n d a  

rivojlanayotgan energiya shu vaqtda ishlayotgan  m uskullam ing irrodiatsiya 

qilib m uskullam i tanglay faoliyatining rivojlanishi va  m u sta h k a m la n ish ig a  

olib  keluvchi  q o ‘s h im c h a   ishni  bajarishga  m a j b u r   qiladi.

M .Y e .  X v a ts e v   n e m i s   m a k ta b i  t a m o y i l l a r i n i   s h a x siy   t a j r i b a g a  

asoslangan  h o ld a   rivojlantirdi.  J u d a   k o kp   c h e t   el  m u ta x a s s is la rin in g

---

amaliyotini o ‘zlashtirib,  M .Ye.  Xvatsev to m o n id an  bayon etilgan metodika 

qiyin  h ollarda  h a m   ijobiy  natijalarni  berdi.  L ekin  yuqori  natijalarga 

y e tis h m o q   u c h u n   l o g o p e d n i n g   yuqori  darajadagi  m ohirligi  va  n u tq  

apparatining  a n a to m iy a s i  va  fiziologiyasini  c h u q u r   bilishni  taiab  qilsa, 

b e m o r l a r d a n   d i q q a t n i   k u c h a y tir is h   va  t i r i s h q o q l i k n i   ta l a b   q ila d i. 

M etodikada b e m o m i n g  n u t q  apparatini  rivojlantirish  u c h u n   m ashqlam ing 

m u rak k ab   kom pleksini  k a tta   miqdordagi  m exanik  usullari  taklif qilinadi.

M e todikaning  qiyinligi  va  yetarli  darajada  s a m a r a d o r   b o ‘lmaganligi 

m u a llif to m o n id a n   t a ’kidlanadi.

"Juda jiddiy"  h o lla r d a   3 —4   oy  davomida bosib 

0

‘tilgan  m uolaja  kursi 

nutq n i  hali  t o ‘liq va tu s h u n a r li  qila olmaydi; dastlabki  davrlarda birikmali 

tovushlarga  q a r a m a y ,  to v u s h la r   talaffuzida  chalkashtirish  bir-birining 

o ‘rnini  alm ashtirib  talaiTuz  qilish  hollari  u chrab  turadi.

F ransuz  y o ‘nalishi  a y rim   metodistiar  bilan  birga  rus  olim lari  (F .  A. 

Rau,  Y e.F.  Rau,  Z . G .   N e ly u b o v a ,  T.N.  Voronsova,  A.  G .  lppalitova  va 

boshqalar)  t o m o n i d a n   rivojlantirildi.  Bu  ishlarda  rinolaliyada  logopedik 

y o rd a m n i  o p e r a ts iy a g a c h a   va  operatsiyadan  keyin  o ‘tkazish  zarurligi 

t a ’kidlangan.  Lekin  k o ‘p   h ollarda  operatsiyadan  keyingi  ishga ju d a  katta 

urg ‘u  berilib,  j u d a   e h tiy o tk o rlik   bilan  operatsiyagacha  bo'lgan  davrda 

m ash g ‘ulotlarni  o 't k a z i s h   kerakligi  ham  t a ’kidlanadi.

1 9 3 1 - y i l d a   F . A .   R a u n i n g   " T u g ‘m a   t a n g l a y   y o r u g ‘l i k ! a r i d a  

operatsiyagacha  lo g o te ra p e v tik   mashqlar”  maqolasi  e ’Ion  qilindi.

Bu  m aq o lad a  o p e r a ts iy a g a ch a   bo'lgan  davrda  talaffuzni  tarbiyalash 

b o ‘yicha  m ash g ‘ulot  u m u m   qabul  qilingan  m e to d ik a g a   qarab  o ‘tkazish 

talab  qilinadi.

F.A.  Rau  o p e ra ts iy a g a c h a   b o lg a n   davrda  t o ‘g ‘ri  artikulatsiyalarni 

tarbiyalash qiyinligini,  n o t o ‘g ‘ri tarbiyalangan h a ra k a tla re sa  operatsiyadan 

keyin  logopedik ishni  qiyinlashtiradidegan  fikmi  bayon qilgan.  Shu tariqa 

o p e r a t s i y a g a c h a   b o M g a n   d a v r d a g i   m a s h g ' u l o t l a r d a   t a l a f f u z n i  

shakllantirishga  j u d a   e h tiy o tk o rlik   bilan  yondashish  kerakligini  tavsiya 

qilgan.

1933-yilda  Y e .F .  R a u  

"M anqalanishning  turli  xil  k o ‘rinishlarida 

n utqni  t o ‘g ‘rilash  b o ‘y ic h a   amaliy  boshqaruv”  kitobi  chiqdi.  Bu  ilmiy 

ishda  11  m ash g ‘u lo td a n   iborat  ish  metodikasi  b a y o n   qilindi.  Ishda  b u ru n  

q a n o tla rin i  b e r k itib ,  q isib   t o ‘g ‘ri  talaffuzni  ta rb iy a la sh   p rin sip in in g  

q o l l a n i s h i   bilan  o ‘tk a z ila d ig a n   logopedik  m a s h g 'u lo tla rn in g   qisqacha 

izchilligini  yoritib  b e rish g a   harakat  qilinadi.

1938-yiIda Z.  G .   N elyubovaning "Talaffuz buzilishlarini b artaraf etish 

b o ‘yicha tavsiyalar"  k itobi  chiqarildi.  Kitobda b e m o r  bilan o ‘tkaziladigan 

ishning 8 b o ‘limi, tu g ‘m a  tanglay yorugliklarida nutqni tarbiyalash usullari 

bayon  qilingan  edi.

Yuqoridagi  is h la rd a n   farqli  ravishda Z.  G .  N elyubova ju d a k o ‘p  yangi 

usullarni,  xususan  ta n g la y   pardasini  massaj  qilish,  tanglay  u c h u n   maxsus

---

mashqlari  tavsiya  ctdi.  M u a llif diafragmali  n a f a s n in g   pastonovkasig'ï  va 

ovoz  chiqarish  o q im in i  t o ‘g ‘ri  tanlashga  k a tta   a h a m i y a t   berdi.  K itobda 

ilk b o r rinolalikni  o lz  n u tq ig a  eshitish diqqatini  rivojlantirishning znrurligi 

haqida  fikr  bildirildi.

Rinolaliyada  lo g o p e d ik   ish  qiyinchiliklari  n u q s o n g a   t a ’sir  etishning 

yangi y o ‘Harini  izlashga  m a jb u rq ild i.  1952— 9 5 5 -y illa rd a  A .G .  Ippolitova 

t o m o n i d a n   rino lalik lar  bilan  ishlash  tajribasi  " O c h i q   m a n q a la n ish   va 

psevdobulbor p ara lic h d a  logopedik  ish usullari" va " O c h iq   m a n q alan ish d a 

l o g o p e d ik   ish  u s u lla r i"   m a q o la la r id a   u m u m l a s h t i r a d i .   L o g o p e d l a r  

t o m o n i d a n   q o l g a   k iritilg a n   b a r t a r a f   e tis h d a g i  y u t u q l a r g a   q a r a m a y , 

rinololiyada logopedik t a ’sir k o ‘rsatish  metodikasi tak o m illash m ag an  b o ‘lib 

qolaverdi.  Ish  natijalari  k o ‘pincha  kam  sam arali  b o ‘lar.  tan g lay   pardasini 

uzaytirish  u c h u n   b e m o r l a r  takroriy  operatsiyaga  y o ‘l la n a r  edilar.  Ba’z a n  

b em orlar 3—4 m a ro ta b a  operatsiya qilinar,  lekin u l a m i n g  nutqlari  nuqsonli 

boMib  qolaverardi.

T . N .   V o ro n s o v a   ( 1 9 6 6 )  ishlarida  k a t t a   y o s h l a r d a g i   b e m o r l a r d a  

u r a n o p la s tik a d a n   s o ‘ng  logopedik  t a ’sirning  differen siy asi  o 'tk a z ild i. 

Y u m s h o q   t a n g l a y n i n g   u z u n l i g i ,   h a r a k a t c h a n l i g i   va  h a l q u m  

muskulaturasining rivojlanishiga qarab  muallif b e m o rla rn i  3 gunihga ajratdi 

va  ular  bilan  ishlashning  o ‘ziga  xos  xususiyatini  k o 'rs a td i.

N u q so n n i  b a r t a r a f   etishning  b irm u n c h a   sa m a ra li  y o 'llarini  qidirib, 

mutaxassis logopedlar shifokorlar bilan yaqin h a m k o r lik d a   nuqsonni tahlil 

qilishni yangi usullariga  murojaat qildilar.  Logoped N . I .   Serebrova shifokor 

L.V.  Dmitreva  (1968) bilan  hamkorlikda rengenografiya m eto d in i q o ‘llab, 

unin g   y o rd am id a  rinolaliklar  bilan  o 'tk azilad ig an   lo g o p e d ik   korreksion 

ish  d in a m ik a sin i  k o ‘rish  va  t a n h o   lo g o p e d ik   u s u l l a r   b ila n g in a   n u t q  

faoliyatini to'liq tiklash  imkoniyatini  prognoz qila bildilar.  U sh b u   usuldnn 

foydalanish  shuni  k o ‘rsatadiki,  logopedik  ish n in g   sam aradorligi  q a t o r  

faktorlarga  b o g l i q   ek a n .  U la r  quyidagilar:  y u m s h o q   ta n g la y   va  h a lq u m  

o rq a   devorining  harakatchanligi;  h a lq u m n in g   o r q a   devori  va  y u m s h o q  

tanglay  orasidagi  m asofa;  h a lqum ning  o ‘rta  q is m in in g   kengligi.

N u tq n in g   u shbu  buzilishida  bajariladigan  l o g o p e d ik   ishlardan  biri 

tavsiya qilindi,  y a ’ni  logopedik m ashg'u lotlarda b e m o r l a r  n u tq  ja ra y o n id a  

nafas  olish  qoidalarini  o ‘rganishadi.  M ashg‘ulot  v a q tid a   tanglash  pardasi 

taranglashadi,  s h u n in g d e k ,  pastki jag*  ham   bir m u n c h a   pastga  tu shirilgan 

b o l i s h i   l o z im .  U s h b u   m e t o d i k a   t o ‘g ‘ri  n a f a s   o l i s h   va  c h i q a r i s h  

ko'nikm alarini  o ‘zlashtirish  bilan  bir  vaqtda  o v o z   korreksiyasini  h a m d a  

tovushiar  artikulatsiyasini  h a m   nazarda  tutadi.

N .I.  Sereb ro v an in g   kuzatishlari  ovozni  n o r m a l   ja ra n g la sh i  u c h u n  

y u m sh o q   tanglayni  h a lq u m n in g   orqa  devori  b ilan   t o ‘liq  birikishi  z a r u r  

emasligi  haqidagi  ta x m in n i  isbotladi.

Agar yum shoq tanglay bilan halqumning orqa devori o ‘rtasidagi  m asofa 

y u m sh o q   tanglay  b ilan   tilning  orqa  qismi  o ‘rtasidagi  m a s o fa d a n   k a m

---

b o ‘lsa,  u shbu  m a s h g 'u lo tla r  davomida  b u r u n   ottenasi  b o l m a g a n   n u lq q a  

erishish  m u m k in .  S h u n d a y  qilib,  rinolaliyada talaffuzdagi  kamchiliklarni 

korreksiya qilish am aliyotida rentgenografiya usulini q o ‘llash  m ashg‘ulotlar 

b o s h la n g u n c h a   a m a lg a   oshiriladigan  ko rrek sio n   m u o lajalar  natijasini 

oldindan  k o ‘rishga va ishni shu asosda rejalashtirishga  im koniyat yaratadi.

R inolaliya  h aq id ag i  t a ’limotning  rivojlanish  tarixi  shuni  k o ‘rsatadiki, 

mutaxassis  l o g o p e d la r   va  shifokorlar  ochiq  rinolaliyada  n u tq   nuqsonini 

ba rta ra f e tis h n in g   m a ’lu m  bir m etodikalarini  ta k lif qilib,  h a lq u m -ta n g la y  

halqasini  hosil  qilish  va  m uslahkam lashga  intilganlar.

R i n o l a l i y a   h o sil  boMishga  k o 'r a   d is la liy a d a n   farq  q ila d i,  y a ’ni 

rin o la liy a d a   t o v u s h l a r n i   b u r u n - d i m o g ‘  b i la n   talaffuz  qilish  h o lla ri 

kuzatiladi.

R ino laliy ad a  to v u sh la r artikulatsiyasi,  fonatsiya,  tovush  hosil  b o ‘lish 

m exanizm lari  ji d d i y   ravishda  n o rm ad an   chetga  chiqadi.

N o rm a l  fo n a tsiy a   b o ‘Iganda  kishida  b u r u n   tovushlaridan  tashqari 

nutqdagi  h a m m a   tovushlarni  talaffuz  qilish  vaqtida  b u r u n - h a lq u m   va 

burun  b o ‘shlig‘in in g   b o ‘g ‘iz  va  o g ‘iz  b o ‘shlig‘idan  ajralish  r o ‘y  beradi.

N u tq  j a ra y o n id a   yumshoq  tanglay  uzluksiz  ravishda  turli  balandlikka 

ko‘tariladi va tushadi, bu holat tovushlar talaffuziga bog‘liqdir.  Unli tovushlar 

talaffuzida  ta n g la y -h a lq u m   undosh  tovushlar  talaffuziga  nisbatan  k am roq 

birlashadi.  T a n g la y -h a lq u m n in g  eng kuchsiz  birlashishi  "v"  undosh  tovush 

talaffuzida;  e n g   kuchli  birlashish  "s”  undosh  tovush  talaffuzida  kuzatiladi.

M,  n

  b u r u n   tovushlarining  norm al  talaffuzida  havo  o q im i  b u ru n  

b o ‘shlig‘ida  e rk in   harak atd a  b o ‘ladi.

T a n g l a y - h a l q u m   birlashish  funksiyasining  buzilish  xarakteriga  k o ‘ra 

rilolaliya  u c h   shaklga  ajratiladi.

Y opiq  r in o la liy a . 

Yopiq  rinolaliya  n u tq   tovushlarini  talaffuz  qilish 

vaqtida  fiziologik b u r u n   rezonansining pasayishi  natijasida yuzaga keladi. 

M,  n  b u r u n   to v u s h la ri  talaffuzida  en g   kuchli  r e z o n a n s  b o ‘ladi.  Bu 

tovushlarning  n o r m a l   talaffuzida  b u ru n -h a lq u m   y o ‘li  ochiq  b o ‘ladi  va 

havo  o q im i  t o ‘g ‘ri  b u r u n   b o ‘shlig‘iga  o ‘tad i.  A gar  b u r u n   to v u s h la r 

ta la ffu z id a   b u r u n   re z o n a n si  boMmasa,  u n d a   b u r u n   to v u sh la ri  b,  d 

tovushlariga  o 'x s h a b   talaffuz  etiladi.

R i n o l a l i y a n i n g   y o p i q   sh ak lin in g   k elib   c h iq is h   sab ab i  —  b u r u n  

b o ‘shlig‘idagi  o rg a n ik   o ‘zgarishlar  yoki  tan g la y -h a lq u m   birlashishining 

funksional  buzilishidir.

M.  Z e e m a n   y o p iq   rinolaliyaning  (rinofoniya)  ikki  turini  ajratadi: 

o ld in g i  y o p iq   r in o la liy a  

—  b u n d a   b u ru n   b o ‘shlig‘ida  o ‘tkazuvchan!ik 

funksiyasi  b o 'l m a y d i   va  orqa  yopiq  rinolaliya  —  b u n d a   b u r u n - h a lq u m  

b o ‘shlig‘ida  o ‘tk a z u v c h a n lik   kamayadi.

O ld in g i  y o p iq   rin o la liy a n in g  sa b ab i 

— b u ru n  shilliq pardasida surunkali 

gipertrofiyaning,  b u r u n  b o ‘shlig‘ida poliplaming b o ‘lishi, b urun devorining 

qiyshiqligi  va  b u r u n   b o ‘shlig‘ida  o ‘s m alam in g   boMishidir.

---

O r q a   yopiq  rinolaliya  -   b o lalard a  ad e n o id la rn in g   k o ‘p a y i b   ketishi, 

b u r u n - h a lq u m d a   p olipiam ing,  fib ro m a  va o ‘s m a la m in g   p a y d o  boMishida 

kuzatiladi.

Funksional yopiq  rinolaliya  b o lalard a k o ‘p  u c h ra b  t u r a d i ,   lek in   d o i m o  

aniqlash  qiyin.  C h u n k i  u  burun  b o ‘shlig‘ining  yaxshi  o ‘tk a z u v c h a n lig id a  

va  b u r u n d a n   nafas  olish  b u z ilm a g a n   hollarda  k u zatiladi.  B u n d a   b u r u n  

te m b ri  va  unli  tovushlar talafíuzi  q o 'p o i   buzilgan  b o l a d i .

O r g a n i k   y o p i q   r i n o l a l i y a n i n g   s a b a b i   -   b u r u n   b o ‘s h ! i g ‘i d a  

o'tkazuvchanlikning buzilishidir.  B u n d a  b urundan t o ‘g ‘ri  n afas olish y o l g a  

q o ‘yüsa,  y a ’ni  b u ru n   b o ‘shlig‘idagi  o ‘tkazuvchanlik  y a x s h ila n s a   h a m m a  

kam chilik  y o ‘qoladi.

Yopiq  rinolaliyada  olib  boriladigan  logopcdik  ish n in g   sa m a ra d o rljg i 

b u r u n - h a lq u m   holatiga,  u ning  funksiyasiga  va  b o la n in g   y o s h ig a   b o g ‘liq.

Logopedik  m ash g ‘ulo tning  b o s h la n g ‘ich  davrida  n a fa s   m a s h q la rin i 

olib  borish  tavsiya  etiladi.  Bundan  m a q sa d   o g ‘iz  va  b u r u n d a n   n afas  olish 

nafas chiq arishni  differensiatsiya  qilishdir.  Bu  m a s h q la r a w a l   p u fla sh d a n  

b o s h l a n i b ,  keyin  b u r u n d a n   q is q a   va  c h u q u r   n a f a s   c h i q a r i s h   b ilan  

alm ashtiriladi.  S h u  bilan  birgalikda  y u m s h o q  tanglay va  h a l q u m n i n g  orqa 

d c v o r  muskullari  harakatini  nafas  chiqarishni  m u v o fiq la sh tirish   ustida 

ish  olib boriladi.  Bu  m ashqlar 

ni, n

  b u r u n  tovushiarining taia ffu z in i  t o ‘g"ri 

yo 'lg a  q o'yish  va  m ustahkam lashga  im k o n   yaratadi.  Y a k u n lo v c h i  d a v rd a  

unli  to v u s h la rn i  jaran g d o rlig i  va  b u r u n   to v u s h la rig a   q a r a m a - q a r s h i  

q o 'y ilg an   tovushlar  (p,  b - m ;  t,  d - n )   ustida  ish  olib  b oriladi.

Ochiq  rinolaliya.  Rinolaliyaning  o ch iq   formasiga  o g   iz  b o 's h li g 'id a  

hosil  b o   luvchi  tovushlar  dimog*da  talaffuz  etiladi.

/ v a «   unli  tovushlarida  t e m b r   sezilarli  darajada  o 'z g a r a d i ,   bu  unli 

t o v u s h l a r   a r t i k u l a t s i y a s i d a   o g ' i z   b o ’s h l i g ' i g a   h a m m a   t o v u s h l a r  

artikulatsiyasiga  k o ‘ra  toraygan  b o ’ladi. 

A

  unli  t o v u s h l a r   ta la ffu z id a  

yuqoridagi  holat  kam roq  uchraydi,  c h u n k i  bu  tovush  ta l a f í u z i d a   og'iz 

b o ‘shlig‘iga  kengroq  ochiladi.

U n d o s h   tovushlar  talafíuzida  t e m b r   buzilishlari  k u z a tila d i.

Shovqinli  va qorishiq  tovushlar talaíTuzida  xirillagan  t o v u s h   q o 's h ilib  

kcladi.  Portlovchi