M. Y. Ayupova

j

 tovushdan  hosil  qilish  m u m k in .

M

  va 

n

  tovushlari  talaffuzi  k o ‘p   o 'r i n l a r d a   buzilm ay d i.  U l a r n i n g  

talaíTuzida  o g 'iz d a n   nafas  chiqarish  q a y d   qilinadi.  N u t q d a  

m

  va 

n

  to -  

v u sh larin i  b a r v a q t r o q   o 'rg a n is h   b i r m u n c h a   z a ra r lid ir .  C h u n k i   u l a r  

o ‘zla rid a n   keyin  tu r a d ig a n   un lilar  t a l a f f u z i d a   o g 'i z d a n   t o ‘g ‘ri  n a f a s  

chiqarishga  xalaqit  beradi.

O p e r a ts iy a d a n   key in g i  lo g o p e d ik   is h n in g   o ‘z ig a   x o s   x u s u s iy a ti

U ra n o p la stik a d a n   keyin  logopedik  m a s h g ‘ulo tlarga  ja lb   q ilin a d ig a n  

r i n o l a l i k l a r   o ‘z  t a r k i b i   b o 'y i c h a   b i r   xil  e m a s .   Bu  l o g o p e d   b i l a n  

m ashg'u lotlardagi  operatsiyagacha  boMgan  tayyorgarlikning  sifatiga  va 

operatsiya  natijalariga  bog'liqdir.

O peratsiyalar  natijasi  h a r  xil  b o 'lis h i  m u m k i n .  U ra n o p la stik a   yaxshi 

natija bergan  holatlarda yumshoq tanglay t o ‘liq shakllanadi, y a ’ni  u yetarli 

darajada  u zu n   va  harak atch an   b o l a d i ,   k o 't a r ilg a n d a   h a l q u m n in g   o r q a  

devori  bilan  o ‘z a ro   tu tashadi  (Passavan  valigi  bilan).  Aksariyat  h o lla r d a  

esa  y u m sh o q   tan g lay   uranoplastikadan  k ey in   h a m   qisqaligicha  q o la d i, 

h a lq u m n in g   o r q a   devori  bilan  u n i n g   t u t a s h i   yu z  b e r m a y d i.  B u n i n g  

oqibatida  ta n g la y -h a lq u m   tortmasi  y u z a g a   kelm aydi.  A yrim   h o lla rd a   esa 

■operatsiyadan  keyin  tanglayda  c h a n d iq   ( ta n g la y n in g   yetarli  o ‘s m a g a n  

’jo y la ri)  q o l a d i ,   t a k r o r i y   o p e r a ts iy a   q i l i s h   z a r u r a t i   y u z a g a   k e l a d i .  

M ashg‘ulotlarga  quyidagi  bem orlar  q a tn a s h is h la r i  m u m k in :

a)  o p e r a t s i y a g a c h a   boMgan  d a v r d a g i   l o g o p e d i k   t a y y o r g a r l i k d a n  

o ‘tm aganlar;

b)  q ism an   tayyorgarlikdan  o ‘tg an   va  o ‘z  n u tq in i  yaxshilagan;

d) 

tavsiya  q ilin g a n   m e to d ik a   b o ‘y i c h a   o p e r a t s i y a g a c h a   b o ‘l g a n  

logopedik  tayyorgarlikning  t o ‘liq  kursini  o ‘t a g a n   bolalar;

---

Operatsiyagacha b o 'I g a n  davrda bo&hqa m e to d ik a  b o 'y ic h a  logopedik 

y o rd a m   olganlar.

Uranoplastikadan  keyin  logopedik mashg‘ulotlarda ishtirok etish vaqti 

h a m   h a r  xildir.

H a r   b i r   a n i q   h o l a t d a   u s h b u   b a r c h a   o m i l l a m i   h is o b g a   o lis h  

uranoplastikadan  keyin  b o 'Ia d ig a n   logopedik  ishlarning  aniq  y o ‘llarini 

izlash  im konini  beradi.

Logopedik  ishlarning  imkoniyatlari  takroriy  operatsiyasiz  qisman 

mavjud bo'Igan  n u q s o n la m i  b artaraf qilishga va b o la  nutqini  t o ‘g ‘ri!ashga 

y o rd a m   beradi.

Xiruigik ta d b irla re sa  b o la t o ‘g ‘ri  nutqqa ega bo'lishiga zam in yaratadi.

L o goped  b o la n in g   a n a t o m i k   jih a td a n   yangi  b o ‘lgan  sh aro itlard a 

n u tq d a n  foydalanishni o ‘rganishga yordam berishi  kerak.  Barcha bem orlar 

u c h u n   (o p e ra ts iy a g a c h a   b o 'I g a n   tayyorgarlikni  o 't g a n   va  o ‘tm a g a n ) 

uranoplastikadan  keyingi  logopedik  m a sh g 'u lo tlar  o'tkazilishi  zarur.  Bu 

s h u   b i la n   i z o h l a n a d i k i ,   t a n g l a y n i n g   p a y   t o ' q i m a l a r i   a n a t o m i y a s i  

operatsiyadan  keyin  o 'z g a r a d i.  U  esa  operatsiyagacha  bo'Igan  davrda 

to 'liq   norm allashgan  h o ld a   h a m   nutqning  sifatiga  t a ’sir qilishi  mum kin.

Agar operatsiyagacha b o'Igan davrdagi  m ash g 'u lo tlar tegishli  metodika 

asosida  o'tkazilgan  b o 'ls a ,  bola  operatsiyadan  keyin  t o ‘g ‘ri  gapirishning 

to 'l i q   im koniyatiga  ega  b o 'la d i.  Ayrim  h o la tla rd a   esa  bola  yangicha 

sharo itd a  norma!  darajadagi  nutq n i egallashi  u c h u n   5 —6 m ashg'u lot  ham  

kifoya  qiladi.

Buning u ch u n  esa d iagfragm al  nafas olish va o g 'iz d a n   nafas chiqarish 

u s t i d a n   d o im iy   n a z o r a t   o 'r n a t i l g a n   h o ld a   b a r c h a   u n li  va  u n d o s h  

to v u sh lam in g artik u latsiy asi  takrorlandi,  m aishiy-kundalik  nutqda to'g'ri 

t a l a f f u z   q ilis h   m a l a k a l a r i   m u s t a h k a m l a n d i .   D a s t l a b   n u t q   t e m p i  

sekinlashadi,  m u n ta z a m   ravishda  u  norm allashib  boradi  va  bem orning 

d i q q a t - e ’tibori  n u tq n in g   ifodali  bo'lishiga  yo'naltiriladi.

Bola nutqini doim iy ravishda nazorat qilish dastlab logoped tom onidan 

am alga oshiriladi,  keyinchalik esa bu  ishni ota-o n alar, shuningdek, bolalar 

bilan  maktabda va uyda birga bo'Igan shaxslarbajarishadi.  Logoped bolaga 

v a q ti-v a q ti  bilan  m a s l a h a t   berib  boradi.  U s h b u   b o r a d a   o t a - o n a l a r  

im koniyatlarini  kuzatib  borish  va  ularni  ishga  y o 'n altirish  ju d a  zarurdir.

Dastlab  ular  logoped  to m o n id a n   ishlab  chiqilgan  va  bola  yodlagan 

m aterialni  nazorat  qilib  borishlari  lozim.  Keyinchalik  esa  ular bolaning 

kundalik nutqini  nazorat  qilishga jalb etiladi.  B irm uncha  m uddat  keyinroq 

esa  bola  bilan  su h b atlash ish   yoki  biror-bir  m a tn   gapirib  berish  uchun 

m axsus  vaqt  ajratiladi.

S h u   ta rzda  m u n t a z a m   ravishda  o t a -o n a la r  bola  nutqini  sistematik 

ta r z d a   n azo rat  qilib  b o r is h g a   o'tishadi.  U sh b u   n a z o ra t  o'q itu v ch ilar 

t o m o n i d a n   m ak tab d a  h a m   amalga  oshirilishi  lozim.  A m m o ,  yuqorida 

aytib o'tilganidek,  o p e ra tsiy a   h a r  doim   ham   n u tq n in g  sifatiga ijobiy t a ’sir

---

q ilaverm aydi.  A gar  bola  operatsiy ag ach a  lo g o p e d   bilan  sh u g ‘u l l a n g a n  

b o ‘ls a -y u ,  a m m o   n u tq   ravonligiga  e r i s h i l m a g a n   b o ‘lsa,  s h u n i n g d e k ,  

o p eratsiy ad an   keyin  undagi  burun  o tte n k a s i  y o ‘q o !m a g a n   b o ‘lsa,  b a r c h a  

logopedik ishlam i operatsiyagacha b o ‘lgan  ish la rs x e m a s i asosida q a y t a d a n  

boshlashga t o ‘g ‘ri keladi.  Bola nutqida b u r u n  o tte n k a si  m avjud b o l g a n d a  

ta y a n c h   sifatida  biro n ta  h a m   to v u s h d a n   f o y d a la n m a s lik   lozim .  U s h b u  

q o i d a g a   a m a l   q ilm a siik   lo g o p e d ik   t a ’s i r   q i l i s h   fa q a tg in a   t o v u s h l a r  

a r t i k u l a t s i y a s i   s i f a t i g a   fo y d a   b e r i s h g a ,   a m m o   u l a m i n g   a k u s t i k  

xarakteristikasi  defektli  b o ‘lib  qolishiga  o lib   kelishi  m u m k in .

U ran o p lastik ad an  keyin b o la d ig a n  lo g o p e d ik   m a sh g ‘ulotlarda eshitish 

nazoratini  rivojlantirish va  fonem atik t a r z d a  q a b u l  qilishga,  idrok q ilish g a  

katta  e ’tib o r   qaratiladi.

O p e ra ts iy a g a c h a   b o ‘lgan  d avrda  l o g o p e d   b ila n   tegishli  m e t o d i k a  

a so sid a   s h u g ‘u lla n g a n   o ‘q u v c h ila r  u c h u n   s a v o d x o n lik n i  o ‘r g a t i s h g a  

ta yyorlash  b o ‘yicha  maxsus  m ashg‘u l o t l a m i   kiritish  m u m k in .  Bu  e s a  

u zo q   m u d d a t  d av o m id a   t o ‘g ‘ri  n u tq   m a la k a la r in i  a v to m a tla sh tirish   va 

kelgusida  y o zu v d a  xatolikning  oldini  olish  i m k o n in i  beradi.

O p e ra ts iy a d a n   keyin  b o ‘ladigan  is h la rd a   n u t q d a   m im ik   p a y l a m i n g  

ishtirok  etishiga,  nutq  jarayonida  o r t i q c h a   z o ‘riqishning  oldini  o lis h g a  

va sin k n eziy alarp ay d o  bolishining oldini  olishga alo h id a e ’tib o r qaratiladi.

S h u n d a y   qilib,  operatsiyagacha  b o ‘lg a n   d a v r d a   tegishli  m e t o d i k a  

a s o s id a   lo g o p e d   b ilan   s h u g ‘u lla n g a n   s h a x s l a r   o p e r a t s i y a d a n   k e y i n  

o ‘z l a r in in g   n u t q i y   m alakalarini  n i s b a t a n   k e n g r o q   n u t q   m a t e r i a l i d a  

takom illashtiradi.  U la r  m u n tazam   ra v is h d a   b a r c h a   vaziyatlarda  t o ‘g ‘ri 

talaffuzga  o ‘tib  borishadi.

O p e r a t s i y a g a c h a   b o ‘lgan  d a v r d a   b o s h q a   m e t o d i k a l a r   a s o s i d a  

s h u g ‘u lla n g a n   yoki  u m u m a n   lo g o p e d ik   y o r d a m   o lm a g a n   r i n o l a l i k l a r  

logoped  t o m o n i d a n   sinchiklab  tekshirilishi  lozim .

T a ’sir qilish usulini tanlash ja ray o n id a  u l a m i n g   imkoniyatlari  va n u t q i  

defektining  o ‘ziga  xos  xususiyatlari  in o b a tg a   o lin ad i.

O peratsiyadan  keyingi logopedik  m a s h g ‘u lo tla rg a  q a tn a sh a  b o s h la g a n  

rinolalikning  n u tq id a   burun  ottenkasi,  y u z   va  m im ik   paylarda  ta r a n g lik , 

z o ‘riqish  b o ‘lm asa,  a m m o   bir q a to r to v u s h l a r   m av ju d   b o l m a s a ,   u  b i l a n  

d is la lik   b i l a n   s h u g ‘u lla n g a n   s in g a r i  i s h l a s h   m u m k i n .   Bu  o ‘r i n d a  

yetishm ayotgan  tovushlarni  yuzaga  keltirish  usullari  n a z a rd a   tu tilad i.

Uranoplastikdan keyin nutqda oz m i k d o r d a  b o ‘lsa-da, b u ru n  o tte n k a s i 

b o r b o ‘lgan shaxslar bilan bo'ladigan  m a s h g ‘u lo tla rd a  oldingi va biz b a y o n  

qilgan  m e to d ik a   asosida  ishlarni  a m a lg a   o s h ir ib   borish  lozim .

Bu tizim  nisbatan qisqa vaqt ichida  nazallik n i b a rta ra f qilishga y o r d a m  

beradi va m im ik  h a m d a  yuz paylari a rtikulatsiyasidagi  n o t o ‘g ‘ri ish tiro k in i 

b u tu n la y  b a r t a r a f  etadi.  Dastlabki  l o g o p e d ik   y o r d a m n i   olayotgan  b o l a l a r  

b ila n   b o ‘la d ig a n   m a sh g ‘ulotlarda  b o l a l a r d a   n u t q q a   n is b a ta n   e s h i t i s h  

e ’t i b o r i n i   r i v o j l a n t i r i s h ,   ta la ffu z   q i l i n a y o t g a n   t o v u s h l a r d a n   h o s i l

---

qilinayotgan  kinestetik  va  taktil  his-tuyg‘ularni  m u s ta h k a m la s h   zarur. 

Bu  o ‘rinda  n u tq n in g   eski  steroetipi  m u n ta z a m   ravishda  yangisi  bilan 

a lm a sh in ib   boradi.

M a sh g ‘ulot!arda  o ‘zlashtiradigan  t o ‘g ‘r¡  n u tq   m alakalarini  avtom at- 

lashtirish  h a r  bir  rin o la lik   o ‘quvchida  h a r  xilda  kechadi.  Bola  n utqi 

m u l o q o t   d a v o m i d a   y o ‘l  q o ‘y ad ig an   x a t o l a r   s h u   b ila n   iz o h la n is h i 

m u m k in k i,  u  lo gopedik  m a s h g ‘ulotlarda  o ‘zlashtirgan  k o 'n ik m a la rid a n  

b arvaqt  foydalana  boshlaydi.  Bu  o ‘rinda  o ‘zlashtirilgan  k o ‘nik m alarning 

mustahkamligi va u la m in g  avtomatizatsiyalashuvi buziladi.  Logoped ayrim 

hollarda rinolalik b o la la r n u tq i  ustidan b o ‘ladigan  n azoratni  ota-onalarga 

vaqtli  ishonib  topshiradi.

B o la la r  n u tq id a g i  b u z i l i s h n i   qayd  q ilg a n   h o l d a   o t a - o n a l a r   u n i 

t o ‘g ‘rilash  y o l i n i ,   usullarini  bilishmaydi.  B uning  natijasida  esa  nizoli 

vaziyat  yuzaga  keladi.

A yrim   holatlarda  esa  b o la n in g   o ‘zi  nutqini  n o t o ‘g ‘ri  nazorat  qiladi, 

y a ’ni  o ‘zin ing  u s tid a n   n a z o ra t  qilishi  zaru ratin i  his  qilm aydi.  Ayrim  

holatlarda  esa  kuchli  c h a l g ‘iydi  va  o ‘zini  faqat  vaqti-vaqti  bilan  nazorat 

qilib  turadi.

L ogoped  va  bola  o ‘rtasidagi  m unosabat  u zo q   m u d d a t  dav o m   etadi, 

h a tto   logopedik  m a sh g ‘u lo tla r  tugagandan  keyin  h a m .  Bu  m unosabat  bir 

q a t o r   sabablar bilan  izohlanadi.

R in o lalik larn i  a k s a r iy a t  hollarda  b u rn i  va  y u q o ri  lab id a  qolgan 

nuhsonlarini  b a r ta r a f  e tish   u c h u n   operatsiya  qilishadi.  O d atd a,  b unday 

operatsiyalar  18—20  y o sh la rd a   amalga  oshiriladi.  A yrim   holatlarda  et 

o ‘tk azib   q o ‘yish  (tran sp lan tatsiy a)  bajariladi.  T ran p la n ta tsiy a d an   keyin 

y u q o ri  labni  faoliyatga  kiritish,  harakatga  keltirish  nisbatan  u zo q   va 

b a rq a r o r   m u d d atn i  ta la b   qiladi.  Bu  davrda  b e m o m i n g   nutqida  b u ru n  

o tte n k a s i  yuzaga  kelishi  m u m k in .  C h u n k i  n u t q   a p p a ra tin in g   yuqori 

b o ‘lim ida  yana  sh a ro itla r  o ‘zgaradi,  ya’ni  m u sh ak lar,  paylar  o ‘rtasidagi 

odatdagi  m unosabat buziladi.  Labda operatsiya o ‘tkazilgandan keyin og‘iz 

teshigi  orqali  havo  o q im i  bemalol  o ‘tishini  t a ’m inlash  u c h u n   o g ‘izni 

o peratsiyadan  oldingi  davrdagiga  nisbatan  kattaroq  ochish  talab qilinadi.

U sh b u   vaziyatda bajariladigan  logopedik  m a sla h a tla r ju d a   foydalidir. 

l i l a r  3 - 5  suhbatgacha c h o ‘zilish¡  mumkin.  A m m o   n u tq  normal  darajada 

kolishi  u c h u n   b u la r j u d a   h a m   muhimdir.

Burunni  va  b u r u n   devorlarini  operatsiya  qilish  h a m   operatsiyadan 

keyin  m a ’lum  m u d d a t  d a v o m id a  nutqni  nazorat qilib borishni talab qiladi.

Logopedik  va  psixoterapevtik  ta ’sir,  jinsiy  yetilish,  bolalar  ovozida 

o ‘zgarish  yuz  b ergan  d a v rd a   ham   talab  qilinadi.  H a lq u m d a   fiziologik 

o ‘zgarishlar  va  nafas  o lis h d a   o ‘zgarishlar  yuz  berishi  m unosabati  bilan 

jinsiy  yetilish  davrida  o ‘sm irla r  nutqida  y ana  b u r u n   ottenkasi  yuzaga 

kelishi  mum kin.  U sh b u  o t te n k a  bolaning o ‘zi  norm al  n u tq  qonuniyatlarini 

eslagan taqdirdagina te z  b a rta ra f b o ‘ladi. A m m o  aksariyat bunday hollarda

---

logoped y ordam i talab qilinadi.  Logoped u n i n g  qiyinchiliklarini a n iq la y d i 

va  n u tq   t e m p in i,  artikulatsiyasini  m u v o fiq la s h tir a d i,  nafas  o lish n i  b i r  

m a ro m g a   keltiradi.

Bu  vaqtdagi  logopcdik  ishlarda  k o ‘rish  o rq a li  qabul  qilish,  e s h i t i s h  

va  k in estetik   n a z o r a t d a n   foydalanish  m a q s a d g a   m uvofiqdir.  H a r   xil 

analizatorlardan  keng  miqyosda foydalanish  q is q a  vaqt  m obaynida y u q o r i  

natijalarga  erishish  im konini  beradi.

S h u n d a y   q i l i b ,   u r a n o p l a s t i k a d a n   k e y i n g i   l o g o p e d i k   i s h l a r  

o p e r a t s i y a g a c h a   b o M a d ig a n   i s h l a r n i   h i s o b g a   o lis h   va  o p e r a t s i y a  

sam arad o rlig i  asosiga  k o ‘rilishi  lo z im .  L o g o p e d i k   ishlarning  u s u l l a r i  

bo laning psixik statusini  hisobga oigan  h o l d a ,   m ijo z  nutqining o ‘ziga  x o s  

boMgan  xususiyatlariga  b o g ‘liq  ravishda  m o d ifik a tsiy a   qilinadi.

R in o la liy a d a   o voz  buzilishi  v a   u n í  k o r re k s iy a la s h

Rinolaliya va rinofaniyada turli  xil  o v o z  buzilishlari  kuzatiladi.  B u t u n  

bir nutqni jarangdorligini, ohangini bu zu v ch i,  o v o z  tembridagi o ‘z g arish !ar 

y e t a k c h i   h i s o b l a n a d i ,   b u   h o l  b u r u n   v a   o g ‘ iz  b o ‘s h l i g ‘ i n i n g  

ch egaralanm aganligining  hisobiga  kelib  c h iq a d i.

T anglay  yoriqligi  anato m ik   n u q so n   sifa tid a   b u r u n ,  hiqildoq,  b o ‘y in  

b o ‘shligkining  rezan ato rlik   tuzilishini  a s i m m e t r i k   holatiga  olib  k e la d i. 

Y u m sh o q   tan g lay   mushaklarining  a n a t o m i k   va  funksional  a s im m e tr iy a s i 

vaqt  o 'tis h i  bilan  o v o z  boylamlarining  fu n k s io n a l  asim m etriyasiga  o l i b  

keladi  va  bu  hol  o v o z  kuchini  pasaytiradi,  u n i  qisilgan,  zaif o v o z  h o l i g a  

kelishiga  sabab  b o l a d i .

Y u q o rid a   k o ‘rsatib  o ‘tilgan  p a to lo g iy a   o v o z   sifatlari  rin o laliy a  va 

rinofaniyada b e m o r l a m i n g   nutqiy  nafas  o lish in i  qiyinlashtiradi.  N a t i j a d a  

tanglay yoriqliklarida ovozning jarangdorligi  va  fonatsiya  mexanizmi o ‘ziga 

xoslik  kasb  etad ik i,  uni  M.  Z eem an   m u s ta q il  n u q s o n   sifatida  t a ’riflab ,