M. Y. Ayupova

a

  tovushi  ta la ffu z   etish,  o g'izning 

katta  ochiq  holatida 

a

  tovushini  talaffuzidan 

p

  to v u sh ig a   nafasni  bosim 

ostida  ushlab  turib  o 'tilad i.  Bolaning  diqqati  t a n g la y   holatini  sezishga 

qaratiladi.  S h uningdek,  ovoz  kuchi  tem bri  va  b a la n d lig in i  rivojlantirish 

mashqlaridan  foydalaniladi.  Masalan, o 'n lik la r b o 'y ic h a  ovozni  kuchaytirib 

t o ‘g ‘r¡ sanash va ovozni  asta-sekin pasaytirib teskariga s a n a sh   mashqlaridan 

foylaniladi. O voz tem bri,  balandligi  va ovoz in tonatsiyasini  rivojlantirishda 

turli  o ‘yinlar  e r ta k la m i  rollarga  b o 'lib   o 'q i s h ,   in s ts e n ir o v k a la r   katta 

aham iyatga  ega.

N U T Q IY   nafasni  korreksiyalash.  Nafas g im n a s tik a s i  u m u m iy   nafas 

m ashqlaridan  boshlanadi.  U n in g   asosiy  m aqsadi  n a fa s   h ajm ini  oshirish 

va  uning  ritmini  normallashtirishdir.

Bolaning o g ‘zi  yopiq  holda b u ru n  teshiklarini  n a v b a tm a - n a v b a t  yopib 

nafas  olishga  o'rgatiladi.  Nafas  olishni  c h u q u rla sh tirish   u c h u n   bolaning 

b u ru n   teshigi  yonida  "nafas  yelpig‘ich¡"  hosil  qilinadi.

B uru n d an   nafas  chiqarishni  o ‘rganish  b o 'y ic h a   m a s h q l a r  o ‘tkaziladi. 

Bolaga  og'z ini  o c h m a s d a n   "c h u q u r  nafas  ol  va  c h o 'z i b   b u ru n   orqali 

c h iq a r”  deb   k o 'rsa tm a   beriladi.

Keyingi  m ash q lar  o g 'iz d a n   nafas  olishni  rívojlantirishga  qaratiladi. 

Logoped  bolaning  burnini  yopib  alohida  unli  t o v u s h   yoki  b o ‘g ‘inlarni 

talaffuz  qilishni  s o ‘rashga  q a d a r  og'izd an   nafas  olish  t a k l i f  qilinadi.

N utqiy  nafasni  korreksiyalashda  "qarshilik  m ashqlaridan"  ham   foyda­

laniladi.  Bola og'izdan  nafas oladi.  Logoped nafas olishga qarshilik qilgandek, 

1 - 2   sekund davomida qo'lini bolaning ko'kragiga qo 'y ad i.  Bu ancha chuqur 

va  tez  nafas olishga  va  uzoq  nafas  chiqarishga  im k o n   yaratadi.

Nafas  mashqlari  h a r   kuni  5 - 1 0   minut  d a v o m id a   o 'tk azilad i.  Ushbu 

m ashqlarni  bajarishda  nafas chiqarish  vaqtida  lo g o p e d   unli  tovushlarning 

turli  qatorini  talaffuz  qiladi  va  bolani  unga  taqlid  qilishga  undaydi  va 

b u n d a  ovozni  balandligini  o'zgartiradi.  So'ngra  bolani  u n d o s h  tovushlam i 

alohida  va  unli  to v u sh lar  bilan  birgalikda  talaffuz  qilishga  undaydi.

Dinam ik  va  statik  nafas  mashqlari  mavjud.

N afas  mashqlarini  o 'tk a z ish d a   bolaning to liq ib  qolm asligiga  yelka  va 

b o ‘yin  m u s k u lla r in i  t a ra n g la s h tirm a s iig ig a   a h a m i y a t   b e r is h   lo z im . 

M ashqlar  sanoq  ostida  yoki  musiqa j o ‘rligida  bajarilishi  lozim .

Nafas  mashqlari  ovqatlanishga  q a d a r  yaxshi  sh a m o lla tilg a n   xonada 

o ‘tkaziladi.

---

A rtik u la tsio n   harakat  sezgilari va artikulatsion  praksisni  rivojlaniiri^h.

H a r a k a t - k i n e s t e t i k   bogManishlarni  rivojlantirish  u c h u n   quyidagi 

m a sh q la rn i  o ‘tk azish   zarur.

P a s tk i  j a g 'n i   y u q o rig a   k o ‘ta r is h   va  p a s tg a   tu s h iris h . 

Tilni  yuqori  va 

pastki  m ilklarga tekkizish.  Logoped m ashqlarni avval oyna oldida, so'ngra 

oynasiz b a ja ra d i,  b o laning k o ‘zlari  yum iq,  logoped  u yoki bu  harakatlarni 

bajaradi,  b o l a   esa  ularni  nomlaydi.

Q uy id ag i  a rtik u ly a to r  sensor  sxem ada  m ash q   qilish  z a r u r

-   la b la r  aro:  lablar  passiv jipslashadi  va  shu  holatda  ushlab  turish. 

Bolaning  d iq q a ti  jipslashgan  lablarga  qaratiladi  va  u n d a n   lablar  o 'rta s i- 

d a n   u la rn in g   jipslovini  buzib  puflash  ta k lif qilinadi;

-   l a b - t i s h   aro:  c h a p   q o 'ln i  ko‘rsatkich  b a r m o g ‘i  bilan  logoped 

b o laning y u q o ri  labining tepa tishlarini  k o ‘rsatib ko'taradi, o ‘ng q o   lining 

k o 'rsa tk ic h   b a r m o g ‘i  bilan  pastki  labni  yuqori  milklarigacha  k o 'tarad i  va 

bolaga  p u f la s h   ta k lif  qilinadi;

-   til- tis h   aro:  til  tishlar  o'rtasiga  q o ‘yiladi  va  shu  h o la td a   ushlab 

turiladi;

-   til-ta n g la y :  b o laning boshi  b ir m u n c h a   orqaga egiladi,  tilning o rqa 

qismi  q a ttiq   tan g lay g a  ko'tariladi,  b o lad an   yo'talish  harakatlarini  baja- 

rish  so ‘raladi  va  diqqati  til  h a m d a   tanglay  sezgilariga  qaratiladi.

A rtik u la tsio n   praksisni  rivojlantirishda erta boshlangan  lo gopedik ish, 

b o la n in g   n u t q i y   tajribasini  kengaytirish  va  boyitish,  m ax su s  b o 'y i n  

mashqlari  k a t t a   a h a m iy a t  kasb  etadi.

T o v u s h la r   ta la f f u z in i  k o rre k s iy a la s h .

T o v u s h la r  talaffuzini  t o “g ‘irlashda  individual  yondashish  tam oyilidan 

foydalaniladi.  T o v u sh la rn i  t o 'g ‘rilash  va  n u tq q a   qo'yish  individual  t a n -  

lanadi.  Bir  n e c h t a   tovushlar  ustida  ishlash  ishda  izchillikni  talab  etadi. 

T uzatish  ish id a   b irinchi  navbatda  artikulatsion  jih a td a n   o so n   talaffuz 

etiladigan  to v u s h l a r   yoki  tuzatish  oson  b o ‘lgan  tovushlar  tan lab   olinadi. 

Bu  to v u sh lar; 

a ,   p ,  u ,  m ,  k ,  n , 

x, 

b ,  o ,  t ,  

s, 

I. 

Ushbu  tovushlar  ustida 

ishlash ja ra y o n id a  ulam i talaffuz normasigacha  keltirish  mum kin.  Yuqorida 

k o'rsatilg an   to v u s h la r  ustida  ishlash  bilan  bir vaqtda  fonem atik  eshituvni 

rivojlantirish  va  to v u sh lar  analizi  malakalarini  shakllantirish  ustida  h a m  

ish  olib  boriladi.

A rtikulatsion  buzilishlarning o g 'irh o lla rid a  tovushlarni  nutqga qo'yish 

m axsus  y o r d a m n i   talab  etadi.  Bunda  logoped  ko'rish,  taktil-vibratsion 

se z ish -d a n   fo y d a la n g a n   holda  u yoki  bu  to vushning talaffuzi  u c h u n  z a ru r 

b o 'lg a n   h a r a k a t n i   b ajarishni  bolaga  tu s h u n tir a d i  va  y o r d a m   beradi. 

M asalan,  a n a rtr iy a d a  logoped  wtovushi artikulatsiyasini  hosil  qilish  uchun 

bola  lablariga  qoMini  yaqinlashtiradi.

T o v u s h la rn i  n u q ta g a  q o ‘yÍsh  ustida  ishlaganda logoped aniq b o ‘lmasa 

h a m   to v u s h n i  t o ‘g ‘ri  talaffuz  darajasiga  yaqinlashtirishi  lozim.  Dastlabki 

vaqtlarda  n o r m a l   talaffuzga  erishish  qiyin.  Bu  vaqtda  bolaning  o'xshash

---

tovushlarni  o ‘zlashtirishi,  ulam i  farqlashi  j u d a   m u h im d ir .  Tovushlarni 

n o rm a l  talaffuziga  y aq in la sh tirish   darajasi  a r t i k u l a t s i o n   a p p a r a t n i n g  

jaro h atlan ish   d arajasi  b ilan   aniqianadi.  H a r   b i r   yangi  tovush  u stid a  

ishlashda,  unin g   artik u latsio n   xususiyatlarini  o 'r g a n i s h   zarurdir,  y a ’ni 

artikulatsiyaning  asosiy  xarakterli  belgilari,  u n i n g   b o s h q a   tovushlardan 

farqli  to m o n i,  artikulatsiyani  boshqalari  bilan  solishtirish.

M u n ta z a m   m a s h q l a r   olib  borilishi  to v u s h n i  kerakli  artik u la tsio n  

tartibga yaqinlashtiradi va t o l i q  tovush talaffuziga o ‘tiladi.  Logoped sekin- 

asta  o ‘rganilayotgan  to v u sh n i  aniq  va  turli  ta la ffu z   etishni  talab  etib  

boradi.

Artikulatsion m o to rik a  va tovushlarni  nutqga q o ‘yish ustida ishlashdan 

tashqari,  fonematik eshituvni  rivojlantirish  u c h u n   h a m   m u n ta z a m   ravishda 

ish  olib  boriladi.  B u n d a   boialar  unli  to v u sh lar  q a t o r id a n   kerakli  unli 

tovushlarni,  un d o sh   to v u sh la r  qatoridan  u n d o s h   tovu sh larn i  ajratishga 

va  analiz  qilishga  o ‘rganadilar.  Boialar  o ‘rg a n a d ig a n   tovushlarni  turli 

b o ‘g ‘inlar birikmalarida qaytarishga,  b o ‘g ‘in va s o ‘z hosil  qilgan tovushlarni 

aytish,  ularning  ketm a-ketligini  aniqlashga  o ‘rgan ib   boriladi.

Talaffuz  m a s h g ‘u lo tla rid a   artikulatsion  a p p a r a t   a ’zolarini  rivojlan- 

tirishga  qaratilgan  ish la r  frontal  tarzd a  olib  b o rila d i.  F o y d a la n ila d ig a n  

m ashqlar b o la la m in g  individual  rivojlanishlari  n u t q i y   holatlarini  hisobga 

oigan  holda  t a n la b   o lin a d i.  Bundan  ta s h q a ri  m a s h g 'u l o t l a r d a   nafas 

mashqlari  ham  olib  boriladi.  M ash g 'u lo tla rn m g  a so siy  q ism i  o 'rg a n ilg a n  

t o v u s h n i   a l o h i d a   v a   b o ' g ' i n l a r   b i r i k m a s i d a   t a l a f f u z   e t i s h g a ,  

m u s t a h k a m l a s h g a   a j r a t i l a d i .   L o g o p e d   o ‘t i l g a n l a r n i   b o l a   q a n d a y  

0

‘z lash tirg an lig in i  d o i m o   tekshirib  b o r m o g 'i   lo z i m .   B u n in g   u c h u n  

b o la d a n   u  yoki  bu  to v u sh   u c h u n   xarakterli  b o ‘lg an   artik u latsiy a a ’zolari 

holatini  aytib  berish  yoki  ko'rsatib  berish  ta k l i f  e tila d i,  s o ‘ng  tovushni 

a lo h id a   va  s o ‘z la rd a   ta la ffu z   etish  s o 'r a l a d i .  T o v u s h l a r   u stid a   olib 

borilayotgan  m a s h q la r   k o ‘ruv  va  taktil  idrok  e tis h   o s tid a   nazo rat  qilib 

boriladi.

Bu  davrda  y ana  artikulatsion  belgitar  b o 'y i c h a   bir-biriga  q a ra m a - 

qarshi  qo'yilgan  to v u sh la r  differensiyasi  ustida  m a s h q l a r   o ‘tkaziladi:

1)  o g ‘iz  va  b u r u n   tovushlar  differensiatsiyasi  (