7 -B O B . BOLALAR N U T Q IN IN G R IV O JL A N ISH
XUSUSIYATLAR1
B olaning nutqi kattalar nutqi a so sid a rivojlanib boradi. N u t q i n i n g
t o ‘g ‘ri shakllanishi atrofdagilar n u tq ig a, n u tq iy tajribaga, t o ‘g ‘ri n u t q
muhiti va ta 'lim -ta rb iy a g a bog‘liq.
N u t q tu g ‘m a qobiliyat emas, balki h a v o t d a v o m id a b o laning j i s m o n i y
va aqliy rivojlanishi bilan parallei ravishda shakllanib boradi.
N u t q buzilishlarini o ‘rganish, titsh u n ish u c h u n bola n u tq in in g n o r
mal rivojlanish y o l i n i , bu jarayonning o ‘ziga xos xususiyatlarini, n u t q n i n g
muvaffaqiyatli shakllanishidn katta roi o ‘y n o v c h i sharoitni bilish l o z im .
Bundnn tashqari bola nutqining rivojlanish davrlarini aniq bilish z a ru r.
Bu esa n u tq n in g rivojlanishi jarayonidagi u yoki bu kam chiliklarni o ‘z
vaqtida bilish va aniqlash uchun kcrak b o l a d i . M asalan, I y o s h - u 4
oylik b o ia g a p ir m a y a p ti. Pedagog b o la n in g n o r m a l rivojlanishida b i r in c h i
so ‘zlar q a c h o n p a y d o boMishini bilsa, u h o l d a u bu b o laning n o rm a l yoki
nonorniat rivojlanayotganini hal qila oladi.
Bola n u tq in in g rivojlanish xususiyatlarini bilish, nutq b u z iü sh la rig a
t o ‘g kri d iag n o z q o ‘yish uchun ham z a m r d i r . B a ’zi m utaxassislar u c h
yoshü b o laning tovush talaffuzidagi k a m c h ilik la rn i b a rta ra f etish u c h u n
uni logoped qabuliga yuboradilar. Bu t o ‘g ‘rim i? Y o ‘q, albatta. C h u n k i
nutqi norm al rivojlanayotgan bolaga hali b u y o sh d a ba'z i bir to v u sh ln rn i
n o to ‘g ‘ri talaíTuz etish xos b o ‘ladi. Bu k o ‘rinish fiziologik dislasiya d e b
atalib, bu shu yoshdagi bolalarda a rtik u la tsiy a a p p a ra tin in g hali y e ta rli
darajada shakllanm aganligini bildíradi. N u t q kam chiliklarini b a r t a r a f
etishda t o ‘g ‘ri va aniq tarbiyaviy-tuzatish ish rejasini tuzish u c h u n b o l a
n u t q i n i n g r i v o jla n is h q o n u n i y a t l a r i n i y a n a b i r k a r r a bilish z a r u r
hisoblanadi.
Mualliflar bola nutqining shakllanish davrlarini tu rlicha k o 'rs a ta d ila r,
ulam i h a r xil n o m la y d ila r va har b irin in g yosh chegaralarini t u r l i c h a
ifodalavdilar.
G .L . R o z e n g ra d -P u p k o b o la d a n u tq rivojlanishini ikki davrga ajratadi:
1) tayyorlov davri (2 yoshgacha);
2) n u tq n in g m ustaqil shakllanish davri. A. N . Leontev bola n u t q i n i n g
shakllanishini 4 davrga b o ‘lib ko‘rsatadi;
1) tayyorgarlik davri — I yoshgacha;
2) bog‘c h a g a c h a b o l g a n davr — 3 y o s h g a c h a ;
3) m a k ta b g a c h a b o ‘lgan davr —7 y o s h g a c h a ;
4) m a k ta b davri.
Bu d avrlarning t o ‘liq tavsifi ustida t o ‘x ta lib o ‘tamiz. S h u n d a y q ilib ,
birinchi davr — tayyorgarlik davri (bola t u g ‘ilg an d an bir y o shgacha).
Bola tu g ‘i!gan daq iq ad an boshlab o v o z ch iq a ra d i. Bu ovoz q i c h q i r i q
va yig'idan iborat b o l a d i . T o ‘g‘ri, bu o v o z o d a m n u tq id a n uzoq. L e k i n
a n a shu qichqiriq va yig'i n u tq apparatining 3 b o 'lim în i (nafas olish.
ovoz hosil boMish, a rtik u la tsio n ) rivojlanishida katta roi o ‘ynaydi.
lkki hafta o 'tg a c h , b o la gapirayotgan o d a m n in g ovoziga e 'tib o r bcra
boshlaydi. Unga g a p i r a y o tg a n d a quloq soladi, yig'lashdan to'xtaydi. Bir
oyligining oxiriga b o rib , uni mayin q o ‘shiq (alla) ostida tinchlantirish
m u m k in boMibqoladi. K eyinchalik u b o sh in ig a p ira y o tg a n o d a m tom onga
buradi yoki uni k o ‘zlari b ila n kuzatadi. T ez k u n d a bola intonatsiyaga
e ’tib o r bera boshlaydi: m a y in gapirganda tin ch lan ad i, keskin intonatsiyaga
yig'laydi.
2 oylik atrofida g u - g u la s h , 3-oyning b oshida b o ‘g ‘inlarning talaîTuzi
p a y d o boMadi (ag a-ag a, t a - t a , ba-ba va b o sh q alar). Blinda tovushlar
birikmasi aniq a itik u latsiy a qilinmaydi.
Bolalarning c h u g ‘urlashi haqida biz k o ‘pgina lug'atlardan va bolaiar
n u t q i n i n g r i v o jla n is h i b i l a n b o g 'liq m a s a l a l a r y o r itilg a n is ta lg a n
a d a b i y o t d a n u m u m i y m a ’l u m o t l a r n i o l i s h i m i z m u m k i n . A n i q
m a ’lu m o tla rg a kelsak, b i z n i n g bu m a sa la d a n o c h o rlig im iz seziladi.
C hug'urlash bosqichining rivojlanishi haqidagi aniq va sistemali kuzatilgnn
m a ’lum o tlard an tu zilg an yag o n a maqola yaqini vaqtlargacha G . G o e r
(Deryagina) va A .E. G o c r (1927) tegishli edi. Blinda ham faqat bitta
bola kuzatilgan edi. S h u n in g u c h u n namoyon b o ‘!gan faktlaming barchasi
c h u g ‘u rlash b o s q i c h i n i n g riv o jian ish id ag i u m u m i y q o n u n i y a t l a r g a
qan ch alik ko‘p yoki k a m r o q taalluqligini aniqlash m u m k in em as va bu
faktlarda shu b o laning individual xususiyatlari h a m mujassamlashganini
unutm aslik kerak.
A .D . Salaxovaning tad q iq o tla ri tufayli biz avni vaqtda 5 ta bolada
c h u g 'u rla sh b o sq ic h in in g rivojlanishini sistemali kuzatishlar natijasida
olingan materiallarga egam iz.
C hug 'u rlash b o s q ic h in in g nam oyon boMish m u d d atig a kelsak, bu
yerda turli fikrlar mavjud: b ir guruh mualiiflar bu bosqich bola hayotining
2-oyi oxirlarida va 3 - o y n in g boshlarida n am oyon b o ‘ladi deb hisoblaydilar.
C h u g 'u rla sh b osqichining n a m o y o n boMish m u d d atin i aniqlashda b unday
katta farq haqiqiy c h e g a ra larn i topishda qiyinchilik tu g ‘diryapti. Bu esa
o 'z navbatida ilgari keluvchi gu-gulash davri bilan chug 'u rlash bosqichini
chegaralashni mushkullashtiradi. Garchi bir qarashda A. A. Leontev (1965)
to m o n id a n gu-gulash va c h u g ‘urlash bosqichlari orasidagi m a ’lum farqlar
t o ‘g ‘ri ifodalangan b o 'I s a d a , bu 2 n u tq g a c h a b o ‘lgan davrlar o 'iis h
stadiyasida S h u n d ay q o ‘shilib ketadiki, ular orasidagi chegara sayqallanib
q o l a d i . D a r v o q e , c h e g a r a l a r n i n g b u n d a y n o a n i q k o ‘ r i n i s h i n i
c h u g 'u rlash d an haqiqiy n u tq g a o ‘tishda h a m kuzatish m um kin: bolada
hosil b o ‘lgan so ‘z la r b ilan bir qatorda m a 'lu m vaqt m obaynida a tro f
o la m d a g i p r e d m e t va h o d is a la rg a aloqasi b o ‘lm a g a n c h u g ‘urlovchi
to v u sh la r uyg‘unligi h a m aniqlanadi. B u n d ay tashqari gu-gulash va
chu g 'u rlash bosqichlari orasidagi chegara singari, chug 'u rlash bilan nutq
orasidagi chegara h a m individualdir. Bir v a q t d a h a r bir bolada c h e g a r a
o'ziga qarab u yoki b u to m o n d a bo'lishi m u m k i n .
A .D . S a l a x o v a n i n g k u z a tis h la r i b o ' y i c h a c h u g 'u r l a s h b o s q i c h i
n a m o y o n b o 'l is h in in g haqiqiy m uddati t a x m i n a n 4 - va 5- oylar o 'r t a s i g a
t o ‘g‘ri keladi. A ynan shunday fikrni A.A. L e o n te v n in g yuqorida keltirilgan
ishida h a m k o 'ris h im iz mum kin. S h u n d a n k elib chiqib, bola h a y o tin in g
4-oyi c h u g 'u rla sh davrining boshlanishi b o 'I i b sanaladi.
Bizda bir savol tu g ‘iladi: bola c h u g 'u r la s h i a n iq nutqiy m uhit b i la n
q a n d a y m u n o s a b a td a b o ‘ladi, ya’ni b o s h q a c h a aytganda, c h u g 'u r l a s h
bevosita nutq iy m u h it t a ’siri ostida yoki u n g a bogMiq b o 'Im ag an h o l d a
r iv o jla n a d im i? Bu savol b e h u d a g a b c r i l g a n e m a s . C h u n k i m a x s u s
adabiyotlarda bu masala k o ‘p m a ’n o d a tu s h u n tirila d i. Bir xil m ualliflar,
shu ju m la d a n , V.A. Bogoroditskiy (1915) c h u g ‘urlashni tovushlar hosil
b o 'lis h i ja ra y o n id a g i b o la n in g "erm agi" s if a t i d a izohlaydi. B u n d a u
c h u g ‘urlashni n u tq organlari bilan o ‘y n a la d ig a n o y o q - q o ‘Iini b c m a q s a d
harakatlantirishiga o ‘xshash deb tu shuntiradi. B o sh q a mualliflar, m a s a la n ,
M. A. Sikorskiy (1899) va A. Aleksandrov (1883) chug'uriashni atrofdagilar
nutqiga taqlid "meva"si sifatida baholaydi.
B e rilg a n s a v o l n i y c c h is h u s u l l a r i d a n b iri boMib, c h u g ' u r l a s h
bosqichining tovush tarkibini aynan o ‘sh a n u tq iy tovushlar ( to n c m a la r )
sistcmasi bilan solishtirish va taqqoslanishi h isoblanadi.
Agar c h u g 'u rla s h bosqichining to v u sh tark ib i atrofdagilar n u t q i g a
bogMiqligini tax m in qilsak, lining berilgan n u tq iy tovushlar sistemasi b ila n
mosligi, eng avvalo, unii tovushlarda n a m o y o n bo'lishi kerak. C h u n k i
unli tovushlar akustik munosabatda b ir m u n c h a "yorqinroq" va undoshlarga
q araganda bir-biriga b irm u n ch a zidroq.
T a d q i q o t l a r slu in i k o 'r s a ta d ik i, c h u g ' u r l a s h b o sq ic h id a o ‘z i n i n g
artikulatsiyasi jih a tid a n o d a m la r tilidagi to v u sh la rg a a ynan o 'x s h a y d ig a n
faqat unli tovushlar aniqlnnavermaydi, balki m u a y y a n tilga xos b o l i n a g a n
tovushlar h a m aniqlandi. Masalan; unli ( ä ) , artikulatsiyasi jihatidan ingliz
tiliga yaqin (1-0; tovushlar orasida o 'r t a c h a (i), ingliz tili u c h u n h a m
xarakterli (i); bu ru n lash g an , ya’ni n azaliz ats iy ala n g a n tovushlar (a ), ( o )
- fransuz tiliga xos. S h u n i t a ’kidlash j o i z k i , atrofidagi tilga a y n a n
o ’xsham aydigan, c h u g 'u rla sh bosqichidagi unli to v u sh lar m iqdori, a y n a n
o'xshash tovushlarga nisbatan k o ‘proq.
Eng avvalo shuni aytish kerakki, rus tilidagi tovushlarga aynan o ‘xshash
unli tovushlar c h u g 'u rla s h bosqichida to 'I iq ta rk ib d a n am o y o n boMgan
b o ‘lsa, u n d o s h l a r b u m unosabatda b u tu n la y b o s h q a c h a . T ekshirishlarning
ko'rsatishicha, c h u g 'u rla s h bosqichida q a y d qilingan tovushlar i c h i d a
sh ip illo v c h i u n d o s h l a r va tish o ld i, t i s h a r o u n d o s h l a r g u r u h i h a m
k o ‘rsatilmagan. Bu hoi tax m in an s h u n d a y tu sh u n tirilad i: ayni d a v r d a
bolalarda tishlari hali chiqm agan b o ‘ladi, b a ’zi h ollarda chiqishi h a m
miimkin. Til o!d¡ to v u sh lari xuddi portlovchitar va shovqinlilar singan
ingliz tiliga xos c h íq a d i. C h u g ‘urlash b osqichining oxirlariga kelib botada
tishlar paydo b o l g a n i bilan, til oldi tovushlar chug 'u rlash bosqichida
u m u m a n ko'rinm aydi. A yrim bolalarda bu vaqtga kelib lab-tish undoshlari
paydo bo'ladi. D c m a k , c h u g ‘urlash bosqichida portlovchi va shovqinlilar
paydo b o lm a y d i.
C h u g ’urlash b o s q ic h i rivojlanishining u m u m i y sxemasini tax m in an
s h u n d a y tarad a berish m u m k in .
Insonda n u tq iy reaksiyalarning tarixiy taraqqiyoti natijasida bolaga
m a ’lum m iq d o rd a a rtik u la ts io n rivojlanish d astu ri o ‘tadi. G u -g u la sh
davrida va c h u g ‘u rlash bosqichining dastlabki bosqichlarida bu dastu r
bolalarning eshiíishi h o latig a b o g liq b o 'lm a g a n holda amalga oshadi:
biz bu haqda y u q o rid a aytib o ‘tgan edik, y a 'n i gu-gulash va c h u g ‘urlash
bosqichi kar b olalarda h a m b o ‘ladi. Chug*urlash bosqichi rivojlanishining
keyingi bosqichlarida autoexolaliya mexanizmi qo'shiladi. Bu rivojlanishda
a u ro cx o laliy a m e x a n i z m i faqat u m u m iy s tim u llo v c h i rol o 'v n a y d i.
Autoexolaliya, c h u g 'u r la s h bosqichini tovushlar zaxirasi bilan boyitmaydi,
chunki o 'z - o ‘ziga ta q lid ja ra y o n id a bola faqat talaflfuz qilganini o'zinigina
eshitadi. C h u g ‘urlnsh bosqichining keyingi rivojida, ayniqsa bu bosqichning
tu g a s h i b o s q ic h id a e x o l a l i y a m e x a n iz m i q o lyiladi. Bu m e x a n iz m ,
chug'u rlash bosqichi rivojlanishini um um iy rag'b atlantirish bilan birga.
m a ’lum m iq d o rd a bu bosq ich n i tovushlar zaxirasi bilan bovitadi.
Bolalarning exolalik reaksiyalari 3 xil k o ‘rinishda bo'lishi m um kin.
Birinchi k o ‘r in is h d a a t r o f d a g ila r bolaga c h u g lurlash id a b o r boMgan
tovushlarni talaítuz qiladilar. Bu holatda exolalik reaksiva b irm uncha
muvafíaqiyatli ch iq a d i. Biroq bu rcaksiyaning roti, autoexolaliyaning rol i
sin g ari, c h u q u r l a s h b o s q i c h i n i n g rivojlanishi u c h u n faqat u m u m i y
rag‘batlantiruvchi b o l i b ifodaianishi mum kin.
Exolalik r e a k s iy a n in g ikkinchi k o ‘rinishida atrofdagilar b o laning
c h u g ‘urlash b o s q ic h id a avni vaqtda y o ‘q b o l g a n tovushlarni talafíuz
qiladilar yoki gap irad ilar. Bu tovushlar qo'y ilgan d astur b o ‘yicha an c h a
kechroq paydo b o 'lis h i kerak. Exolalik reaksiya nol b o l i b qoladi, y a ’ni
bola bu tovushlarga u m u m a n t a ’sirlanmaydi, ag ar t a ’sirlansa ham báribir
v ana c h u g ‘urlashi tark ib id ag i tovush artikulatsiyalariga e ’tibor qiladi.
Exolalik rcaksiyaning bu k o ‘rinishi ish ham birinchi k o ‘rinishi singari
asosan u m u m iy ra g 'b a tla n tiru v c h i rol o*ynaydi.
Exolalik re a k siy a n in g u ch in ch i koTinishi quyidagicha: bolalarga
c h u g ‘urlash bosqichida y o ‘q tovushlar talalTuz etiladi. Biroq bunda o ‘zining
a k u stik o -artik u latsio n belgilari b o ‘yicha atrofdagilar talafTuziga yaqin
tovushlar b o l a d i . Bu h o ld a bola tovush obrazining t a ’siri ostida oldinga
bir q a d a m tashlaydi, c h u n k i unin g artikulatsiyasi berilgan tovushga t o ‘g ‘ri
kelishi kerak. B u n d a y tu rd ag i rag‘batlantirishlar ko'rinishidan chug'urlash
tarkibini boyitishda b i r m u n c h a samaralidir.
Exolalik reaksiyaning uchinchi k o ‘rinish¡ t a ’siri ostida bu bosqich
rivojlanishi u c h u n q o ‘yiigan dastur, ayniqsa, u n i n g tugashi bosqichida
m u a y y a n korrcktivlar kiritilishi m u m k in . A .D . S alax o v a ham cxolaliya
hisobiga u n d o sh la m i y u m sh o q va qattiq belgisiga k o ‘ra bir-biriga qarshi
q o ‘yib m a ’lum ot olgani eh tim o ld a n xoli em as.
K o ‘rinib turibdiki, c h u g ‘urlash b o s q i c h i n i n g rivojlanishida bola
eshituvining roli asosan ovoz reaksiyalarini u m u m i y rag‘ba(lantirishga
va bolaga nasliy berilgan artikulatsion p r o g r a m m a s i n i m a ’lu m m iqdorda
tuzatishga olib kcladi.
Bolada nutqiv rivojlanish prpgnimmasining mavjudligi haqidagi taxminlar
to ‘g ‘ri boMsa, u holda bu programmani amalga oshirishda muayyan qonuniyat
mavjud bo'lishi kcrak, xususan chug'urlash bosqichida u yoki bu tovushlaming
tartib bilan pavdo bo'lishi singari. Biroq sliu p a y tg a c h a bu munosabatda
biron-bir qonuniyatlami aniqlash imkoni b o ‘lmadi. Bolalar nutqi masalalari
bilan shug‘ullanuvchi olim lar ko'rinishidan yakdil fikrdalar: chug‘urlash
bosqichida hech qanday um um iy qonuniyatlar y o ‘q va nutqgacha bo‘lgan
davrda tovushlar tartibsiz pavdo bo'ladi.
R. Y a k o b s o n ( 1 9 4 0 —1942) bu h o r a d a s h u n d a y y o z a d i: n u tq
rivojlanishi jarayonida tovushiarni tanlash b evosita tiln in g labiatiga bog'liq
va m u a m m o haqiqiv lingvistik hisoblanadi.
C h u g ‘urlash bosqichi tovushlari m asalasida sh u n isi xarakterliki, bu
y c r d a u la r n i
0
‘z l n s h t i r i s h b o 'y i c h a h e c h q a n d a y k e t m a - k e t l i k n i
o 'rn a tis h n in g keragi y o ‘q.
C h u g 'u r l a s h b o s q i c h i d a n n u tq g a o 't i s h b o s q i c h i asosida tovush
z a x i r a s i d a y e t i s h m a y d i g a n to v u s h ia r n i o ' z l a s h t i r i s h s o d i r b o l a d i .
C h u g urlashdan nutqga o ‘tish stadiyasi haq id a x u d d i shu nuqtayi nazarni
A. G re g u a r (1947) h a m aytib o‘tadi.
Bu nuqtayi nazarni dastlab bizga ham t o ‘g ‘ri b o ‘lib tuyulgan (V.I.
Beltyukov, 1969). Biroq ish aslida b oshqacha. K o ‘p g in a m u allin a ra jo y ib
faktni ko'rsatadilar: bola chug'u rlash b o sq ic h id a n n u tq g a o ‘tish vaqtida
u yoki bu to v u s h i a r n i q a n d a y d i r '’u n u t a d i " va u l a r n i b o s h q a t d a n
o 'z lashtirishni boshlaydi. A .D . Salaxovaning ( 1 9 7 2 ) tadqiqotlari shunga
guvohlik beradiki, bu h o latd a faqat muayyan t o v u s h ia r n i "unutish" o ‘rin
olmaydi: tilning b u tu n tovush (fonem a) sistem asi shakllanishi jarayoni
q a y ta d a n sodir b o ‘ladi.
Bunga b o g l i q ravishda tabiiyki savol tu g ‘iladi. N u t q n i n g rivojlanishi
jarayonida chug'u rlash bosqichining roli q anday? E n g avvalo, chug'urlash
bosqichi bolaning artikulatsion apparatini u m u m i y m a s h q qildirishni o ‘z
ichiga oladi. B u n d an tashqari bu b o sq ich n in g a h a m i y a t i shunga olib
k eladiki, exolaliya va autoexolaliya a so sid a m u a y y a n m o to r-a k u s tik
a lo q a la r ishlab chiqiladi. T o ‘g ‘ri, shuni u n u t m a s l i k kerakki, b o la la r
artikulatsion apparatin in g rivojlanishi, xususan c h u g 'u r l a s h bosqichining
rivojlanishi jarayonida motor-akustik aloqalarning hosil bo'lishi, harakatlar
koordinatsiyasi va id rokning eng pasl darajalarida sodii' bo'ladi.
E n d i , c h u g ‘ u r l a s h b o s q i c h i n i n g r i v o j l a n i s h i d a q a n d a y d i r b ir
qonuniyaîlar m a v ju d m i, degan savoiga qaytam iz.
T o v u sh la rn in g a lo h id a hosil b o lis h i tartibi m unosabati b o ‘yicha bir
bolaning c h u g ‘u rlash in i 2 -bolaning c h u g ‘urlashishi bilan solishtirganda
ayrini m ualliflarning h aqiqatan ham haqligi haqida tasavvur paydo b o la d i.
Bu mualliflar t a ’kidlaydilarki, bu yerda q an d a y d ir qonuniyatlam i o ‘rnatish
m um kin e m a s . T o v u s h la r faqat u yoki bu differensial belgilariga qarab
g u r u h la n g a n d a g in a n u tq tovushlarining p a y d o b o ‘lish tartibi aniqlanishi
mumkin.
K u z a t i s h l a r s h u n i k o ‘rsatadiki, chug‘urlash bosqichida tovushlarning
birm uncha intensiv k o ‘payishi jarayoni u m u m a n olganda 6 oylikdan keyin
sodir b o ‘ladi va b i r o y d a n ko‘proq d a v o m etadi. S o ‘ng tovushlarning
ko‘payishi j u d a s ek in va asta kechadi.
Endi t a d q i q o t d a n olingan diqqatga s a z o v o r faktlarni tahlil qilamiz.
Bu b o s q ic h d a b urunli va og‘izü u n d o s h la r deyarli bir vaqtda paydo
bo'ladi. Bu t o v u s h la r n in g paydo boMishi v aq tid a ayrini ustunlik to m o n la r
og‘iz undoshlari to m o n id a ko‘rindi, biroq turli boialarda ayrini tovushlarga
nisbatan o g ‘iz u n d o s h la r id a n ko‘ra burun undoshlarining o ‘zib ketishini
kuzatish m u n ik in .
C h u g ‘u rla sh b osqichida jarangli va jarangsiz u n d o sh la r h a m bir
vaqtning o ‘zida p a y d o bo'ladi. Bu yerda esa jarangli undoshlar ayrim
ustunliklarga e g ad ir. Biroq bu yerda h a m individual xususiyatlar mavjud:
turli b o ialard a a lo h i d a jarangsiz u n d o sh la r juft jaranglilarga nisbatan
ilgariroq p a y d o boMadi.
Qattiq va y u m s h o q undoshlarning paydo b o ‘lishi kuzatilganda dastlab
yum shoq, so ‘ng q a ttiq til oldi undoshlari p a y d o boMarekan: (t )-(t). Lab
undoshlariga kelsak, til oldi tovushlariga qaram a-qarshi oMaroq avval
qattiq, so ‘ng y u m s h o q u ndoshlar hosil b o ‘ladi. Portlovchi va shovqinlilar
ichida avval p o rtlo v c h ila r, so‘ng shovqinlilar paydo b o la d i.
Olingan b u m a ’lum otdan ko‘rinib turibdiki, boialarda chug'urlash
bosqichining p a y d o b o ‘lishida muayyan qonuniyaîlar mavjud. Bir differensial
belgilar b o 'y ic h a bir-biridan taqqoslangan tovushlar guruhi chug'urlash
bosqichida bir v a q tn in g o ‘zida paydo b o ‘ladi (ogMzli-burunli, jarangli-
jarangsiz). Bosliqa differensial bclgilari bo‘yicha taqqoslangan tovushlar guruhi
(qattiq-yunishoq, portlovchi-shovqinli) turli muddatlarda paydo bo'ladi.
T a d q i q o t n i n g y a n a b ir x a r a k te r li t o m o n i s h u n d a n ib o r a t k i ,
c h u g ‘urlash d a v r in in g qaysi bosqichidan q a t ’i nazar juft tovushlarning
biri paydo b o 'l g a n i zahoti, ikkinchisi h a m u bilan paydo b o i a d i .
D em ak, taq q o sla n g a n barcha undosh tovushlar guruhidan chug‘urlash
davrida b i r m u n c h a k o n tra s tlik g u ru h b u r u n l i va o g ‘izli u n d o s h l a r
hisoblanadi. D e y a rli shu darajada kontrastlik b o ‘lib, jarangli va jarangsiz
undoshlar h iso b lan ad i. Til oldi yumshoq va qattiq undoshlar h a m m a ’lum
m iqdorda bir-biriga yaqin.
Keyin, bir-biriga yaqinligi b o ‘yicha p o rtlo v ch i va shovqinlilar q a ttiq
va y u m shoq lab undoshlari kctadi.
M a ’l u m u n d o s h l a r g u ru h i o r a s i d a k o n t r a s t l i k n i n g a s t a - s c k i n
kamayishi tartibi sxcmasi quyidagi k o ‘r in is h d a b o l a d i :
b u ru n li-o g ‘izli;
jarangli-jarangsiz;
q a ttiq -y u m s h o q (til oldi);
portlovchi-shovqinli;
q a ttiq -y u m s h o q (lab).
Y uqorida b a y o n qilinganlami iim u m la s h tirib quyidagilarni a y tis h
m um kin: c h u g ‘urlashning tovush tarkibi i n a ’lu m m iq d o rd a a tro fd a g ila r
nutqining tovush sistemasidan farq qiladi. C h u g ‘urlash b osqichida o n a
tiliga adekvat tovushlardan ko‘ra noadekvat to v u s h l a r k o ‘proq. Itcratsiyani
o ‘z ic h i g a o i g a n b o ‘g ‘ in s t r u k t i i r a s i r u s c h a s o ‘z l a r n i n g b o ‘g ‘ in
stru k tu rasid an j u d a farq qiladi va bu h o l a t , c h u g ‘urlash a tr o f d a g i l a r
n utqining bevosita taqlid mevasi em asligiga asos b o ‘ladi. A tro fd a g ila r
nuiqiga taqlid qilish u c h u n bolada bu d a v r d a s e n so r va m o t o r m a r k a z l a r
hali t o l a yctilm agan b o ‘ladi.
Bola hay o tin in g birinchi yilining oxiriga kclib, unda nutqiy a l o q a d a
bo'lish ehtiyoji o ‘sib boradi. U bir n im a n i olishni, so ‘rashni, a y tis h n i
xohlaydi. Bu ehtiyoj bolaning b utun fa o liy a tid a ishtirok ctadi va u n d a
aktiv n u tq n in g p ay d o bo'lishini belgilab b erad i. Bir yoshning o x ir id a n
boshlab bolada aktiv nutq rivojlana b o s h la y d i, birinchi s o ‘zlar p a y d o
bo'tadi. A n im o bu so ‘zlar k o 'p in c h a faqat bolaga, uning y a q in la rig a
tushunarli boMadí.
Ikkinchi davr — bog‘chagacha bo‘lgan d a v r (b iry o sh d an 3 y o sh g ach a)
Bolada birinchi so 'zlar paydo b o ‘lg a n d a n s o 'n g , tayyorlov davri t u g a b ,
aktiv n u tq n i egallash davri boshla.nadi. Bu v a q td a bola a t r o f d a g i l a r
artikulatsiyasiga c ’tib o r boradi. U g a p ir a y o tg a n la r orqasidan s o ' z l a m i
k o ‘p m aro tab a takrorlaydi va o‘z¡ h a m s o ‘z la rn i talaffuz qiladi. T a la f f u z
vaqtida bola b a ’zi tovushlarni noto*g‘ri t a lq in eta d i, o ‘rnini a lm a s h tir a d i
yoki o ‘z n u tq id a q o ‘llamaydi. Bu v a q td a b o la bir so ‘z yoki to v u s h la r
birikmasi bilnn p redm ctni ham, ¡Itimosni h a m , his-tuyg‘uni ham ifodalashi
m um kin.
Bola hayotining 2—3-yiliga kclib, u n in g lu g ‘at boyligi sezilarli d a ra ja d a
boyib boradi.
Shuni ta'k idlash kerakki, ko‘pgina x ilm a -x il tac](]iqotchüar bola lu g ‘a t
boyliginíng o ‘s¡b borishida turli raqamli m aM um otlarní k o ‘rsatad ¡Iar. E n g
k e n g t a r q a l g a n m a ’l u m o t g a k o ‘r a , b o l a l a r n i n g l u g ‘a t b o y l i g i n i
bog‘chag ach a b o ‘lgan davrda o‘sishi q o ‘y¡dagi raqantlarni k o V sa ta d i:
1 yosh-u 6 o y d a - 1 0 - 1 5 ta s o ‘z, 2 - y iln in g oxiriga kelib - 3 0 0 ta
so ‘z, 3 yoshga b o rg a n d a - 1000 ta so ‘z.
Bola hayotining 3-yiliga keiib, nutqning g ra m m a tik to m o n i shakllana
boshlaydi. A w a l b o la o ‘z xohish va iltimoslarini bir s o ‘z bilan ifodalaydi.
Keyinchalik 1 - 2 ta s o ‘z d a n iborat sodda ju in la la r p a y d o boMa boshlaydi.
Uchinchi davr - m a k t a b g a c h a bo‘lgan davr (3 yoshdan 6 yoshgacha).
M aktabgacha b o ‘lg an d avrda bolalar birinchi nav b atd a artikulatsion
jih a td a n oson talafTuz etiladigan: lab-lab, lab-til u ndoshlari —
Do'stlaringiz bilan baham: |