|
II BO'LIM.
N U T Q KAMCHILIKLARINING TURLARI VA
ULARNI BARTARAF ET ISH
8-B O B . 0 ‘Z B E K TILI TO VUSH LARI TASiNIFI
Ovoz va s h o v q in n in g ishtirok ctish darajasiga k o ‘ra tildagi fonem alar
ikkiga boMinadi: unli f o n e m a l a r va undosh fonem alar.
Unli fo n em alar u n naychalarining tebranishi bilan paydo bo'ladi.
U n li tovushlarni ta laffuz qilganim izda, o 'p k a d a n chiqadigan havo oqimi
o g ‘iz b o ‘shlig‘ida b ir o r to 's i q q a duch kelm asdan chiqadi. Lckin og‘iz
b o ‘sh!ig‘i tovushlarning aytilishida rezonatorlik vazifasini o'taydi. Unli
tovushlarning xilma-xilligi va sifati og‘iz b o ‘shlig‘in ing hajmi va undagi
a ’zolarining holatiga: tiln in g k o ‘tarilish darajasiga, lablarning ishtirokiga
va holatiga b o g liq d ir.
U n d o sh tovushlar unli tovuslilardan quyidagicha farq qiladi: undoshlar
o g ‘iz b o kshlig‘ida p a y d o b o ‘ladi va shovqindan iborat boMadi yoki ularda
q i s m a n s h o v q in q a t n a s h a d i ; u n d o s h l a r n i n g t a l a f t u z i d a о p k a d a n
chiqadigan havo o q im i b o ‘g ‘izdagi un paychalarini b a ’zan titratib, b a ’zan
titra tm a y o ‘tadi; o g ‘iz b o ‘shIig‘idagi a ’zolarining t o ‘sig‘iga d u ch keladi,
b u n in g natijasida h av o o q im i portlab yoki sirg‘alib chiqadi; undoshlarni,
o d a td a , ch o 'z ib talaffuz c tib bo'lm aydi, unlilarni esa istagancha c h o ‘zib
aytish m u m k in ( a -а:, a::, a:::).
Hozirgi o ‘zbek a d a b iy tilida unli fonem alar oltita: i, e, a, o, u, o ‘. Bu
unlilar hozirgi o ‘zbek y o z u v id a un harf y o rd a m id a ifodalanadi:
tovush harf:
i i
e e, ye
a a, ya (yQa)
o o, yo (yQo)
o ‘ o ‘
u u, yu (yQu)
U n li to v u s h la r ta s n if i.
U nli tovushlar u ch jihatiga k o ‘ra quyidagicha
tasniflanadi:
1. Tilning yotiq (g o riz o n ta l) harakatiga k o ‘ra. B unda tilning oldmgi
(tish to m o n g a ) siljishi yoki orqaga tortilishi n a z a rd a tutiladi.
I, e, a
unlilarini hosil qilishda til oldinga siljisa
u, o ‘, o
unlilarini hosil qilishda
biroz o rqaga tortad i. S h u n g a ko‘ra
i, e, a
tovushlari old q a to r
и, о , о
tovushlari esa o rq a q a t o r un lilar deb ataladi.
2. Tilning tik (vertikal) harakatiga k o ‘ra. B u n d a og‘izning ochilish
darajasi (tilning pastki j a g ‘ bilan birga quyiga tushishi yoki aksincha,
yuqoriga k o ‘tarilishi) n a z a r d a tutiladi: / va
и
tovushlarini hosil qilishda
til tanglayga b irm u n c h a yaqin turadi, e v a o ‘ to v u sh la rin i hosil qilishda
esa til hilan tanglay o ‘rtasidag¡ oraliq o ‘rtacha b o ‘la d i, a va o tovushlarini
hosil qilishda esa til bilan tanglay o ‘rtasidagi o ra liq a n c h a kcngayadi.
S h u n g a ko'ra, / va
u
tovushlari yuqori (tor) u n lila r,
e
va
o ‘
tovushlari
o ‘rta ( o 'r ta keng) unlilar,
a
va
o
tovushlari esa q u y i (keng) unlilar d e b
ataladi.
3. Lablarning ishtirokiga ko‘ra unlilar ikki t u r g a bo'linadi:
1. Lablangan unlilar:
u, o ‘, o.
Bulardan u, o ‘ tovushlarini hosil qilishda
lablar c h o ‘chchayadi, o tovushini hosil qilishda esn la b la r biroz oldinga
siljiydi.
2. Lablanmagan unlilar:
i, e, o.
Bu to v u sh la rn i hosil qilishda lablar
ishtirok etmaydi.
Yuqorida bayon qilingan unli tovushlarning tasnifi l-jadvalda berilgan.
Unli tovushlar tasnifi
T i l n i n g l i k ( v c r t i k a l )
h a r a k í i l i i i a k o ' r a
T i l n i n g y o i u j ( g o r i / . o n t a l ) h a r a k a t i v a l a b l a r n i n g
i s h t i r o k i d a k o ' r a
O k l c j a t o r , l a b l a n m a g a n
O r q a t ) a t o r l a b l a n g a n
Y u q o r i ( t o r ) u n l i l a r
u
O ' r t a ( o ’r t a k e n g ) u n l i l a r
c
o '
Q u y i ( k e n g ) u n l i l a r
a
o
Undosh tovushlar tasnifi. Undosh to v u sh la r h a m uch jihatiga k o 'ra
ta sn if qilinadi:
1. Artikulatsiya (hosil bo'Iish) o ‘rniga ko'ra.
2. Artikulatsiya (hosil bo'Iish) usuliga k o ‘ra.
3. Ovoz va s h o v q in n in g ishtirokiga ko'ra.
A rtikulatsiya o 'r n i g a k o 'r a ta s n ifla s h d a t o v u s h n i n g qaysi o r g a n
ishtirokida yoki nutq a ’zosining qaysi qismida hosil b o ‘lish¡ nazarda tutiladi.
Artikulatsiya o'rniga k o 'ra undosh tovushlar quyidagi turlarga bo'linadi:
1. Lab u n d o s h la ri — bevosita la b la r i s h t i r o k i d a hosil b o l u v e h i
tovushlar:
b, p, m, v , f
S hulardan
b, p, m -
la b - la b undoshlari,
v , f —
lab-tish undoshlari sanaladi.
2. Til undoshlari — bevosita til ishtirokida hosil b o l u v e h i tovushlar.
Bularga quyidagi o ‘n to 'q q iz ta undosh kiradi:
g, d j . j
(qorishiq),
e ,y , k,
l, n, n (ng), r, s, t, x, q, ch, sh, q
,
g \
T ilning qaysi qismi faol ishtirok etishiga k o ‘ ra til undoshlari o ‘z
navbatida quyidagi uch turga bo‘linadi:
1. Til oldi undoshlari:
d , j , x , z, I, n, r, s, t, s, ch, sh.
2. Til o ‘rta undoshi: y.
3. Til orqa undoshlari:
k, g, n (ng), q, g \ x.
4. Bo‘g ‘iz undoshi: h.
Artikulatsiya usuliga k o ‘ra tasnifda nutq a ’zolari hosil qilgan t o ‘siqdan
havo o q im in in g p o rtla b yoki sirg‘alih o ‘tishi nnzarda tutiladi. Bu jihatdnn
un d o sh to v u s h la r quyidagi uch turga boMinadi:
1. Portlovchi undoshlar:
b,
g, d , j , k , p, t, ch, q.
2. Sirg‘alu v ch i undoshlar:
v ,j, z, y,
s, f x , sh,
g ‘, h.
3. Portlovchi-sirg‘aIuvchi undoshlar: m , n, n (ng), 1, r. Bu tovushlaming
hosil boMishida h a m portlash, ham sirg‘alish hodisasi ro‘y bcradi.
O voz va s h o v q in n in g ishtirokiga k o ‘ra un d o sh tovushlar quyidagi
ikki turga boMinadi:
1. S o n o r l a r — tarkibida ovozning m iqdori shovqinga nisbatan ortiq
boMgan tovushlar: m , n, n (ng), I, r.
2. S h o v q in lila r - tarkibida shovqinning miqdori ovozga nisbatan
k o ‘p boMgan y o k i ovoz m utlaqo q a tn a s h m a g a n tovushlar:
b, v, g ,j , z, y,
k, p,
s,
t , f X,
s,
ch, sh, q, g ‘, h.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
