M. Y. Ayupova

sh-s

  tovushlari  differensiyasida 

tayyorgarlik  suhbatlari  davrida 

sh

  h am da 

s

  tovushlari  ajratiladi,  ularning 

artikulatsiyasi  aniqlashtiriladi.  S o 'n g ra  tovushlar  solishtiriladi,  mavjud 

b ilim ia r  u m um lashtiriladi.  Xulosalovchi  suhbatda  nutq iy   k o ‘nikm a  va 

m a la k a la r   differensiatsiyalashtiriladi  va  mustahkanilanadi.

A n a liz ,  sintez,  solishtirish,  um um lashtirish  asosida  nutq  clementlari 

a n iq lash tirilad i  va  m u sta h k a m la n a d i.

L o g o p e d ik   ish  ja ra y o n id a   suhbatlardati  foydalanish  quvidagi  shart- 

sh a ro itla rg a   mos  kelishi  kerak:

—  b o la n in g   nutqiy  k o ‘n ik m a   va  malakalarining  darajasi,  tasavvurlar 

h a jm i,  y osh  xususiyatlariga  tayanish;

—  b o la n in g   fikrlash  faoliyatiga  moslashish;

—  savollar  aniq,  tu sh u n a rli,  bolaning  yoshiga  m o s  b o ‘lishi;

— b olalarni  fikrlash  faoliyatini  faollashtiruvchi usullardan  foydalanish 

(qiziqarli  savollar);

—  s u h b a tn in g   o'tkazilishi  xususiyatlari  korreksion  ishning  niaqsad 

va  vazifalariga  m o s  b o ‘lishi  kerak.

---

S u h b a tn i  o 't k a z i s h   ja ra y o n id a   tu rli  xil  v azifalar  q o ‘yiladi:  b i l i s h  

faoliyatini  rivojlantirish,  t o ‘g ‘ri  talafTuzni  m u s ta h k a m la sh ,  s o 'z l a r n i n g  

g r a m m a tik   tu zilishini  aniqlash,  a n iq   b o gM angan  nutq  k o 'n i k m a l a r i n i  

m u sta h k a m la sh   va  h.k.

L o g o p e d i k   t a ’s ir   j a r a y o n i d a   t u r l i   x i l d a g i   o g 'z a k i   u s u l l a r d a n  

foydalaniladi:  n a m u n a   k o ‘rsatish,  t a ’riflash,  tu sh u n tirish ,  pcdagogik b a h o .

T a ’riflash va tushuntirish  o ‘z  ichiga  k o ‘rgazmaIi  va  amaliy m e t o d l a r n i  

oladi.  Misol  u c h u n ,  tovushni  n u tq q a   q o 'y i s h d a   logoped  nam oyish  q ilis h  

bilan  birga,  u n in g   artikulatsiyasini  t u s h u n t i r a d i ,   til  va  lablar  h o l a t i n i  

k o ‘rsatib  beradi.

L o g o p e d ik   is h d a   to p s h iriq n in g   b a j a r i l i s h i d a   pedagogik  b a h o l a s h  

m u h im   ah a m iy a tg a   ega.

B o la   f a o l i y a t i n i   b a h o l a s h d a   u n i n g   y o s h   va  i n d i v i d u a l - r u h i y  

xususiyatlarini  hisobga  oüsh  zarur.

Logopedik t a ’sir quyidagi shakliarda a m a lg a  oshiriladi:  frontal, g u r u h li, 

individual  m a s h g 'u lo tla r  va  dars.

P s ix o te ra p iy a   -   d u d uqlanishni  d a v o l a s h   k o 'la m id a   m u h im   o ‘rin  

egallaydi.  Psixoterapiyaning  asosiy  vazifasi  —  d u d u q lan u v ch in in g   r u h i n i  

so g 'io m lash tirish d an   iborat  b o lib ,  u:

—  m u k a m in a l  shaxsni  kamol  to p tirish ;

—  o ‘z  nu q so n i  va  ijtimoiy  m u h ilg a   n is b a ta n   sogMom  q a r a s h la rn i 

tarbiyalash;

—  kichik  ijtimoiy  muhitga  ta ’sir  k o 'rsatish   orqali  amalga  oshiriladi. 

Psixoterapiya  duduqlanuvchi  shaxsiga  bilvositn  va  t o ‘g‘ridan  io lg ‘ri  t a 's i r  

k o ‘rsatadi.  Bilvosita  psixoterapiya deganda  vaziyat,  tevarak-atrofdagi  ta b ia t, 

jam oa,  xizmat  ko'rsatuvchi  xodimlar  in u n o s a b a ti,  kun  tartibi,  o ‘yin  va 

boshqalar  tushuniladi.  Bcvosita  psixoterapiya  —  tushuntirish,  ishontirish, 

k o ‘niktirish  va  o'qitish  k o ’rinishida  s o ‘z  o rq a li  davolovchi  t a ’sir  e tis h . 

Zam onaviy psixoterapiyada so‘z orqali  t a ’sir etish n in g   ikkita  asosiy turi  b o r:

1)  o q ilo n a (D y u b u a  b o ‘yicha) yoki tushuntiruvchi  (V.M .  Bextcrev b o ‘yiclia) 

psixoterapiya;  2)  suggestiv terapiya,  b u n d a  b e d o r  holida,  uyquda  ishontirish 

va  o ‘z - o ‘zini  ishontirish  (autogen  mashqi)  ajratib  ko'rsatiladi.

T o ‘g ‘ri  psixoterapiya  yakka  ta rtib d a   va  j a m o a   ishtirokidagi  m a x s u s  

s u h b a td a n  tashkil  topadi.  U  o ‘zida  logik j i h a t d a n  asoslangan  tu s h u n tiris h , 

ishontirish  va  duduqlanuvchilarni  o ‘qitish  tiz im in i  m ujassam lashtiradi. 

U n i n g   m a q sa d i  d u d u q la n u v c h ig a   bu  x a s t a l i k   m o h iy a tin i  o b ra z li  va 

ishonarli  tarzd a tushuntirishdan, b o la n in g  d u d u q la n is h n i  b a rta ra f e t i s h d a  

tu tad ig an   o ‘rnini  ongiga  singdirishdan,  u n i n g   xatti-harakatidagi  m u h i m  

jih a tla rn i  ta n q id iy   ishlab  c h iq ish d a n   i b o r a t .  P six o terap cv t  m a n t i q i y  

ishontirish  kuchi  va  n a m u n a   ko‘rsatish  b i la n   d u d u q lan u v ch ig a  u n i n g  

xatti-harakatidagi  n o t o ‘g ‘ri  ko‘rinishlarni  b a r t a r a f  etishga y ordam  b e r a d i ,  

b u n d a  u duduqlanuvchining o ‘z kuchiga  n is b a ta n   ishonchini  kuchay tirad i, 

bu  xastalikni  b a r ta r a f  etish  mumkinligiga  ish o n tira d i.

---

T o ‘g ‘ri  psixoterapiya  kichik yoshli  bolalar u c h u n   turli  xil  o ‘yIn usullnri. 

rangli  didaktik  m a te ria lla r,  m ehnat,  musiqa,  ritm ika  va  boshqalardan 

foydalanishda  if o d a la n a d i.  Psixoterapiyaning  b u n d a y   shakllari  ruhiy 

p rofilaktika  va  ru h iy   g ig iy e n a   bilan  uzviy  bogM anadi.  K a tta   yoshli 

o ‘quvchilar u ch u n   psixoterapiyaning  asosiy  usullaridan  keng  foydalanish 

m uhim dir.

Ishontirish  ( s u g g e s tiy a )   —  p s ix o te ra p iy a n in g   m ax su s  m e to d id ir. 

T ashqaridan  boshqa  sh a x s  orqali  ishontirish  (geterosuggestyya)  va  o ‘z- 

o ‘zini  ishontirish  (autosuggestiya)  mavjud.

Duduqlanishni  d a v o la s h d a   bedorlik  holatida  ( K .M .  Dubrovskiy)  va 

uxlatib  ishontirish  m e to d la r i  qo'llaniladi.  Bu  psixoterapevtik  m eto d lar 

o 's m i r  va  katta  yoshli  duduqlanuvchilarga t a ’sir etish  m ajm uyida  boshqa 

tibbiy-pedagogik  v o s ita la r  bilan  birgalikda  foydalaniladi.

Autogen  mashqlari  m e to d i  autosuggestiya tu rlarid an   biri  hisoblanadi. 

U  turli  xil  asab  kasalliklarini  davolashda  q o ll a n i l a d i .  Ayrim   uslub  orqali 

o ‘z - o ‘zini  ishontirish y o ‘li  bilan tinch holat  va  m uskullarning b o ‘shashuvi 

(relaksatsiya)  hosil  q ilin a d i.  Hozirgi  paytda  ta n a   a ’zolarining  u  yoki  bu 

buzilgan  a ’zolari  vazifalarini  muvonqlashtirish  u c h u n   b iror  niaqsadga 

qaratilgan o ‘z - o ‘zini  ishontirish  seanslari  olib borilayapti.  Bunday m a ’noda 

u  d u d uqlanuvchilar u c h u n   h a m   tbydali  b o ‘layapti,  d u d uqlanuvchilar o ‘z 

muskullarini  b o ‘s h a s h tir is h ,  ayniqsa,  yuz,  b o ‘yin,  yelka  b o ‘g ‘inlarini 

yumshatish  va  nafas  o lish   ohangini  muvofiqlashtirish  qobiliyatini  ishga 

s o la y a p tila r.  Bu,  o ‘z  n a v b a t i d a   to rtish ish li  q is i! is h la r n in g   k u c h in i 

b o ‘shashtiryapti,

D u d u q lan u v ch ilar b ila n   olib  boriladigan  kom pleksli  ishlarda  autogen 

m ash q larid an   q o l l a n i s h   A .i.  Lubenskaya,  S .M .  L yubinskaya,  V .M . 

Shklovskiy,  Yu.B.  N e k ra s o v a ,  A.A.  Majbits,  M .I.  Merlis  va  boshqalar 

taklif etgan  m e to d ik a la rd a   o ‘z  aksini  topayapti.

M aktabgacha  ta rb iy a   yoshidagi  bolalarda  psixikaning  yetilmaganligi 

va  d i q q a t - e ’tib o rn i  b i r   jo y g a   qarata  olm aslik  bilan  b o g ‘Iiq  ravishda 

psixoterapiya va a u t o g e n   m ash g ‘ulotlari  ularga  nisbatan  q o ‘llanilmayotir.

K o ‘pgina  l o g o p e d la r  duduqianadigan  bolalar  bilan  ishlashda  q o ‘l, 

yelka,  b o ‘yin,  oyoq,  y u z   muskullarini b o ‘shashtirishga  y ordam   beradigan 

o ‘yin  va  m a s h q la rd a n   foydalanishyapti.

Psixoterapiyaning  faoliashtiruvchi  metodlari  orasida  funksional  inashq 

(trenirovka)lar  m u h i m   o ‘rin  tutayotir  (A .G .  Iv anov-Sm olenskiy,  V.A. 

Gilyarovskiy,  S.N.  D avidenkov,  M.D. Tansyura,  N.  M.  Asatiani va boshq. 

).  U la r  asab  va  ru h iy   jarayonlarni  mashq  qildirish,  faollik  va  irodani 

m u stah k am lash d an   iboratdir.

D uduqlanish  psixoterapiyasining  barcha  k o ‘rinishlari  ruhiy  g e n la r 

buzilishini b a rta ra fetish g a   (nutqdan va vaziyatdan q o ‘rqish,  ruhiy kamsitil- 

ganlik  va  tu sh k u n lik   hissi,  o ‘z  nutqiy  zaiflashuvini  injikona  qayd  qilish, 

s h u   b i l a n   b o g M iq   b o ‘l g a n   t u r l i c h a   k e c h i n m a l a r   va  h o k a z o )   va

---

d u d u q la n u v c h in in g  atrofdagilarbilan  ijtim oiy  m u n o s a b a td a  b o l i s h   t a ’siri 

ostida  buzilgan  n u tq in i  qayta  qurishga;  o ‘zi  va  o ‘z  nutqini  b o s h q a r a  

olish  m a la k a la rin i  shakllantirishga,  o ' z i n i n g   shaxsiy  sifatlarini  q a y t a  

qurishga  y o ‘naltiriladi.

A tro fíich a  y o n d a s h is h n in g   p e d a g o g ik   q i s m i n i   p e d a g o g ik - tu z a tis h  

(nutqni tarbiyalash)  ishi tashkil qiladi, bu  log o p cd ik   m ash g ‘ulotlar tiz im in i, 

ta r b iy a v iv   t a d b i r l a r n i ,   lo g o p e d ik   r i t m i k a n i ,   o t a - o n a l a r   b i l a n   o l i b  

boriladigan  ishlarni  o ‘z  ichiga  oladi.

L o g o p e d ik   ish  pedagogik-tuzatish  ta d b ir la r i  tizim i  sifatida  k o ‘rib  

chiqiiadi.  U  b o la nutqi va shaxsiyatini  atroflicha shakllantirishga qaratilgan 

bo 'lad i.  B u n d a   u n in g   nuqsonini  b a r ta r a f   et ish  yoki  niuzlash  z aru rlig i 

hisobga  olinadi.

Hozirgi  d a v rd a   logopedik  t a ’sir  etish  ikki  y o 'n alish d a:  bevosita  va 

bilvosita  a m a lg a   oshiriladi.  Bevosita  lo g o p e d ik ,  t a ’sir  d u d u q la n u v c h ila r  

bilan g unih  boMib va yakka tartibda  m ash g ‘u lo t  olib borish davrida a m a lg a  

oshiriladi.  Bu  m a sh g 'u lo tlar umumiy va  n u tq   harakatlarini  rivojlantirishni, 

nafas  olish  h a m d a   n u tq   sur’ati  va  o h a n g in i  m o 't a d illa sh tirish n i,  n u t q i y  

m u o m a la n i  faollnshtirishni,  zarur  h o l a t l a r d a   d iq q a t  bilan  eshitish  va 

fo n e m a tik   idrok  etish ni  rivojlantirishni,  to v u s h la r n i  talaffuz  e tish d a g i 

n u q s o n la r n i  t u z a t i s h n i ,   sust  va  faol  lu g ‘a t  boyligini  k e n g a y tir is h n i, 

jum lalam i g ra m m a tik  jihatdan tartibga  solishni  takomillashtirishni  n a z a r d a  

tutadi.  D uduq lan u v ch ilar bilan  m ashg'ulotlar p ay tid a xulq-atvordagi  ru h iy  

o g ‘ishlar b a r t a r a f  etiladi  (o'quvchilarda,  o ‘s m ir la r d a ) ,  nuqsonga  n is b a ta n  

to ‘g ‘ri  m u n o sab at  hosil  qilinadi, aqliy qobiliyat,  o d o b  va axloq t o ‘g ‘risidagi 

tasa v v u rla r  riv o jlan tirilad i,  har  t o m o n l a m a   riv o jlan g an   shaxs  t a r k i b  

toptiriladi.

Y a k k a   t a r t i b d a g i   m a s h g ‘u l o t l a r   t o ‘g ‘ ri  n u t q   va  x u l q - a t v o r  

k o 'n ik m alarin i  tarbiyalash  b o ‘yicha  q o ‘s h i m c h a   m a s h g ‘ulotlar  o 't k a z i s h  

z a ru r  boMgan  h o lla rd a   olib  boriladi  ( n o t o ‘g ‘ri  talaffuz  etish ni  tu z a tis h , 

ruhiy  k o ‘rinishdagi  suhbatlar  va  hokazo).

Bilvosita  logopedik t a ’sir etish bolaga  m o ‘ljallangan  barcha  kun  tartibi 

mom entlari  tizim ini va atrofdagilaming unga  n isb atan   munosabatini  o ‘z id a  

aks  ettiradi.  Bu  sistem ada  nutq  rcjimi  m iih im   o ‘rin  egallaydi.

M a k ta b g a c h a   tarbiya  yoshdagi  b o la la rn in g   n u tq   rcjimi  k a tta ia r n in g  

keng  k o l a m l i   y o rd a m i  orqali  amalga  o sh irilad i.  B un d a  ular  b o la la rn in g  

bir  n u tq   b o sq ic h id a n   boshqasiga  o 'tishini  m u n t a z a m   nazorat  q ila d ila r. 

0 ‘quvchilar,  o ‘sm irla r va  kattaiarning  n u t q   rcjimi  ular  t o m o n id a n   z a r u r  

nutq  m ashqlarini  ta n la b   olishni,  ular t o m o n i d a n   t o ‘g ‘ri  nutq  ta la b la rin i, 

turli  sharoitlarda t o ‘g ‘ri  nutq  ko‘n ikm alarini  m a s h q   qildirilishini  n a z a r d a  

tutadi.

Tekshirisli  uchun  savol  va  to p sh iriq lar:

1.  L o g o p e d ik   is h d a   m a x s u s ta m o y illa r   m a z m u n i n i   o c h ib   b e rin g .

---

2.  L o g o p e d ik   t a 's i r   e t i s h   m e lo d la r i  qaysi  o m ü la i  iuso^id.i  a n iq la u a d i?

3.  L o g o p e d ik   is h d a   o ‘q i t i s h n i n g   a m a liy   m e t o d l a r i d a n   f o y d a la n is h n in g  

x u s u s iy a tla rin i  ta v s ifla b   b e r in g .

4.  L o g o p e d ik   is h d a   o ‘q i ti s h n i n g   k o ‘rsa tm a!ilik   m e t o d l a r i d a n  f o y d a la n is h n in g  

x u s u s iy a tla rin i  o c h ib   b e r in g .

5.  0 ‘q itis h d a   o g ‘z a k i  u s u l l a r   va  k o rrek sio n   lo g o p e d ik   is h d a   u n in g  o ‘zig a  x os 

x u s u s iy a tla r in i  y o r itib   b e r in g .

6.  L o g o p e d ik   t a ’s i r  ja r u y o n i d a   q a n d a y   o g ‘z a k i  u s u lla r d a   fo y d a la n ita d i?

7.  L o g o p e d ik   t a ’s i r l a r   q a n d a y   s h a k lla rd a   a m a lg a   o s h ir ila d i?

8.  P s ix o te r a p iy a n in g   a s o s iy   v a zifala ri  n im a la r d a n   ib o r a t?

9.  B e v o sita   lo g o p e d ik   t a ’s i r   e tis h   m a z m u m n i  y o r itin g .

10.  B ilv o sita  l o g o p e d ik   t a ’s ir   e tis h   m a z im in in i  y o r itin g .

1 1.  M a x s u s   m u a s s a s a la r g a   b o rg a n d a   b o la la r  n u tq i  u s tid a   is h la s h d a   lo g o p e d  

q a n d a y   m e to d la r d a n   f o y d a la n g a n in i  a n iq h tn g .

T a y a n c h   tushunchalar:

1.  A d a p ta ts iy a   ( l o t i n c h a )   -   m o sla s h m o q .

2.  K o rre k siy a   ( l o t i n c h a )   -   t o ‘g ‘ri!ash.  K a m c h ilk la r n i  t o ‘g ‘rilasli.

3.  K o m p e n s a ts iy a   ( l o t i n c h a )   -   n u iv o fiq la s h tirm o q .

4.  R e a b ilita ts iy a   ( l o t i n c h a )   —  kasal  o rg a n iz m n in g   tik la n is h i.

---