M. Y. Ayupova

p,  b,  m , f  

e v a   boshqatarni  o 'r g a n a d ila r .  Artikulatsion jih a td a n   talaftuz  etish  qiyin 

bo'lgan:  shivirlovchi,  sirg 'alu v ch i  (

sr  z, 

s h , j ,   ch)  va  s o n o r   (

r,  f),

  til  orqa 

(k,  g)

  tovushlarini  talaffu zin i  egallashda  qiynaladilar.  S h uning  uchun 

b o l a l a r   b u   t o v u s h l a r n i   n u t q d a   n o t o ‘g ‘ri  q o M la y d ila r  yoki  ta la ffu z  

etmaydilar.

3 - 7   yoshgacha b o 'lg a n   davrda bolalarda eshitish  malakalari  rivojlanib 

boradi,  bu esa b o laning o ‘z talaffuzini  nazorat  qilishga  im koniyat yaratadi. 

Ba'zi  hollarda  bola  o ‘z  kam chiligini  to ‘g ‘rilaydi.  U n d a   fonem atik  idrok 

shakilanib  boradi.

Bu  davrda  lug‘at  boyligining  o'sishi  davoni  ctadi.  Bolaning  4 - 6  

yoshida  uning aktiv !u g ‘ati  3 000—4000 ta so 'zg ach a  yctadi.  Lug‘at  boyligi 

usib  borishi  bilan  birg alik d a  niitqning g ram m atik   t o m o n i   harn  rivojlanib 

boradi.

Bola  hayotining 4-yiliga  kelib,  u la r o 'z  n utqlarida sodda va  murakkab 

g a p la m i  q o ‘llay  b o sh la y d ila r.  5  yoshga  kelib  esa,  q o ‘sh m a   gaplardan 

erkin  foydalana  oladilar.  5  yoshli  bolalar  q o ‘sh im c h a   savollarsiz  hikoya 

va  ertaklarni  aytib  berish   qobiliyatiga  ega  boMadilar.

Bu  davrda  fo n e m a tik   idrok  sezilarii  darajada  rivojlanadi.  Bola  a w a l 

unli  va  u n doshlarni,  s o ‘n g   so n o r,  shovqinli  va  sirg‘aluvchi  tovushlarni 

ajrata  boshlaydi.

N orm ada 4 yoshli b o la  barcha tovushlarni  ajrata olishi, unda  fonematik 

idrok  shakllangan  boMishi  lozim.

Bu vaqtga kelib to vushlarni t o ‘g‘ri talaftuzining shakllanishi tugallanadi 

va  bola  h a r  t o m o n l a m a   t o ‘g ‘ri,  aniq  gapiradi.

T o ‘rtinchi  davr  -   m a k t a b   davri  (7  yoshdan  17  yoshgacha).

Bu davm ing o ‘ziga xos to m o n i shundaki, bolalar nutqining rivojlanishi 

oldingi davrlardagiga  nisbntan ongli  ravishda  ro‘y beradi.  Bu  davrda bolalar 

to vushlar  analizi,  n u t q n i n g   gram m atik  q o n u n iy atlarn n i  cgailaydilar.

Bu  davrda  n u t q n i n g   yangi  turi  yozm a  nutq  yctakchi  rol  o ‘ynaydi. 

G r a m m a tik   k o n stru k siy a la r  h a m   murakkablashib  boradi:  chunki,  agar, 

q ach o n k i  kabi  b o g l o v c h i l a r n i   ishlata  boshlaydilar.  Bu  bolaning tafakkur 

jarayonlari  m u r a k k a b la s h ib   borayotganligini  va  bu  n u tq d a   o ‘z  ifodasini 

topayotganligini  k o ‘rsatadi.

Bola  n u tq in in g   rivojlanish jarayoni o ‘z vaqtida  t o ‘g ‘ri  kechishi  u ch u n  

maxsus  sharoitlar  z a ru rd ir.

Buning  uchun:

-   bola  ruhiy  va  jis m o n iy  jihatdan  sog‘  boMishi;

---

-   n o rm a l  aqliy  qobiliyatga  ega  b o l i s h i ;

-   norm al  eshitishi  va  k o ‘rishi;

-   yetarli  d a ra ja d a   ruhiy  aktivlikka  ega  b o l i s h i ;

-   gaplashish  ehtiyojiga  ega  b o ‘lishi;

-   t o ‘g ‘ri  n u tq   m uhitiga  ega  b o ‘lishi  lozim .

B o l a d a   n u t q n i n g   n o r m a l   r i v o j l a n i s h i ,   u n g a   d o i m o   y a n g i  

tu s h u n c h a l a r n i   o 'z l a s h t i r i b   olishga,  t e v a r a k - a t r o f   haqidagi  b ilim   va 

tasa w u rin i  kengaytirishga  imkoniyat  y aratad i.

S h u n d a y  qilib,  n u tq ,  uning rivojlanishi  tafak k u rn in g   rivojlanishi  b i la n  

uzviy  b o g liq d ir.

T ekshirish  uchun  savol  va  topshiriqlar:

1.  Boki  nutqining rivojlanishi necha davrni  o 'z  ichiga oladi?  Uning mohiyati 

nimadan  iborat?

2.  G.L.  Rozengrad-Pupko  nutq  rivojlanishini  qanday  davrlarga  ajratdi?

3.  A.N.  Leontev  bola  nutqining  rivojlanishini  qanday  davrlarga  ajratdi?

4.  Nutq  rivojlanishida  tayyorgarlik  davrining  mohiyatini  ochib  bering.

5.  Nutq  rivojlanishida  bog‘chagacha  bo'lgan  davr  mazmtinini  yoriting.

6.  Nutq  rivojlanishida  maktabgacha  bo‘lgan  davr  inazmunini  yoritina.

7.  Nutq  rivojlanishida  maktab davri  niazmimini  yoriting.

8.  Tadqiqotchilar A.N.  Peozdeva,  G.L.  Rozengar-Pupko,  L.N.  Leonteva, 

N.l.  Jinkin  materiallari  asosida  ontngenez jarayonida  bola  nutqining  rivojinnish 

davrlari  ko‘rsatuvchi  sxema  tuzing.

---