M. Y. Ayupova

Tayanch tushunchalar:
1. A utogen (grekcha autos — o 'zi) — m ustaqil rivojlanish.
2. Autosugstiya (auto + lo tin . suggestio — ishontirish) — o 'z -o 'z in i ishontirish.
3. G eterosuggestiya (getero+Iotin. suggestio — ishontirish) — boshqa shaxs 
orqali ishontirish.
4. D uduqlanish — nutqning tem p va ravonligining buzilishi.
5. Psixoterapiya (grekcha psyche — jo n , therapeia — davolash so 'zla rid an ) 
— bem orlarga psixik t a ’sir ko'rsatish yordam ida davolash. N u tq kam chiliklarini 
b artaraf etishda psixoterapiyada tushuntirish, ishontirish, gipnozdan foydalaniladi.
6. Suggestiya (lotincha suggestio) — psixoterapiyaning m axsus m etodi — 
ishontirish.
384

---

17-BOB. YOZMA NUTQ BUZILISHLARI
N u tq — fikr bayon qilish vositasi b o iib , og‘zaki va yozm a shaklda 
ifodalanadi. T afakkur n u tq yordam ida ro ‘y berib, shu tufayli kishilar bir- 
birlari bilan aloqa bog'laydilar.
Og'zaki nutq pauza, u rg'u, intonatsiya va tovushlar orqali tinglovchiga 
borib yetsa, yozm a nutq, h a rf va so 'zlam in g m a ’lum qonuniyat asosida 
o 'z a ro birikuvi, tinish belgilari, har xil ajratishlar, gaplarni gram m atik 
jihatdan aniq va tovushlarni bayon qilish orqali yetib boradi. Og'zaki 
nutqning yozm a n u tq d an yana bir farqi shuki, og'zaki n utq n i eshitam iz, 
yozm a nutqni k o 'ram iz va o'qiym iz. Y ozm a nutq m urakkab jarayon 
b o 'lib , u k o 'p vaqt m ehnat talab qiladi. Sintaksis jih atd an qaraganda 
yozm a nutq eng to 'liq va m ukam m al nutqdir. Bu nutq ixtiyoriy fikrimizni 
ifodalab berishning eng yaxshi vositasidir. Y ozm a nutq og'zaki nutq asosida 
rivojlanadi. O g'zaki nutq hayotda kishilar bilan m unosabatda b o iis h , 
ularga taq lid qilish y o 'li bilan rivojlanib, b o lad an m axsus o 'q ish va 
o'rganishni talab etm aydi. Y ozm a nutq esa harflar va belgilar yordam i 
bilan tovushlar, so'zlar, gaplarni ko'z bilan idrok qilishga, q o'l bilan 
yozishga m o ija lla n g an nutqdir.
B olalarning og'zaki n utqid a kam chiliklar uchragani kabi, yozm a 
nutqlarida ham bir q ato r kam chiliklar uchraydi. Bu h o latlar olim larim iz 
tom o n id an o'rganilgan bo'lib, olim lar ishining bosh lan g'ich davri XIX 
asrgacha borib taqaladi.
O 'q ish buzilishlarning sim ptom atikasi va m exanizm lari haqidagi 
ta sa w u rla r sekin-asta to 'p lan ib borgan.
Birinchi m arta bu buzilishlar nutq faoliyatining m ustaqil potologiyasi 
ekanligi 1877-yilda A. Kussmaul ko'rsatib o 'td i. K eyinchalik esa o'qish 
va yozuvida turlicha buzilishlari b o r bolalarni ta ’riflash ishlari yuzaga 
kela boshladi.
Bu vaqtda ish va yozuvdagi patologiyalar yozma nutqning buzilishi birligi 
sifatida ko'rilar edi. XIX asr oxiri va XX asr boshlarida adabiyotlarda o'qish 
buzilishlari um um iy aqli zaiflikning simptomi deb va bu buzilishlar faqat 
aqli zaif bolalarda kuzatiladi degan fikrlar tarqaldi (F, Baxman va B. Engler).
X IX
asrning oxiri, 1896-yilda V. M organ yozish va o'qishdagi 
kam chiliklarni aqliy jih atd an so g io m , b o ig a n 14 yoshli bolada kuzatgan. 
V. M organ bu kam chilikni "orfografik jih atd an to 'g 'ri yozish va xatosiz 
bog'lanishli o 'qish qobiliyatining yo'qligidan" kelib chiqadi deb aniqladi. 
V .M organdan so 'n g ko'pgina m ualliflar (A .K ussm aul, O .B erkan) o'qish 
va yozuvdagi kam chiliklarni aqli zaiflikka b og'lam ay, n utq faoliyatida 
m ustaqil kam chilik sifatida o'rgandilar. Angliyalik akulist-shifokor Kerr 
va V. M organ bolalardagi o'qish va yozishdagi buzilishlarga bag'ishlangan 
maxsus ishlarini m atb u o td a e lo n qildilar. Bu esa o 'qish buzilishining 
nazariy jih atd an o'rganishning boshlang'ich ishi b o i i b hisoblanadi.
385

---

Bir q an ch a vaqt o ‘tg an d an keyin 1900 va 1907-yillarda G lazgo 
shahridan akulist D. G inshelvud aqliy darajasi norm ada bo'lgan bolalarda 
uchraydigan o'qish buzilishi holatlarini o 'z ishida bayon etdi. U bu buzilish 
ham isha ham aqli zaiflik bilan birga kelmasligini tasdiqladi. D. Ginshelvud 
birinchi bo'lib o'qishni o'zlashtirishdagi qiyinchilikni "aleksiya" term ini 
bilan nom ladi. Bu term in o g 'ir va yengil o 'qish buzilishlari m a’nosini 
bildirar edi. Shunday qilib, XIX asr oxiri va XX asr boshlarida 2 ta 
qarama-qarshi qarashlar mavjud edi. Birinchi tom ondagilar o'qish buzilishi
— bu aqli zaiflikni bir sim ptom i, deb qarashsa, ikkinchi tom ondagilar 
o'qish nuqsoni — bu alohida buzilish, aqli zaiflik bilan bog'Iiq em as, deb 
hisoblaydilar.
O'qishdagi buzilish aqli zaif bolalarda ham , aqliy darajasi norm ada 
bo'lgan bolalarda ham va hattoki aqli yetuk, ya’ni iste’dodli bolalarda 
ham uchrashi kuzatiladi. Ikkinchi qarash haqiqatga yaqin, chunki bu 
qarash birm uncha ilg'ordir.
O 'q ish buzilish in i alo h id a , m ustaqil x arak terd ag i bu zilish deb 
ta ’kidlayotgan mualliflar, bu buzilish tabiatini turlicha ko'rib o'tadilar. 
O 'qish buzilishi asosida ko'ruv idrokining to 'liq emasligi yotadi, deb 
t a ’k id lag an q a r a s h la r k o 'p r o q u c h ra y d i. S hu q a ra sh g a m u v o fiq
disleksiyaning m exanizm i alohida h a rf va so'zlardagi ko'ruv obrazining 
buzilishi hisoblanadi. Shu bilan bog'Iiq holda o 'q ish va yozuvdagi 
k a m c h ilik la rn i " tu g 'm a s o 'z k o 'rlig i" deb n o m la n a b o sh lad i. Bu 
yo'nalishining nam oyondalari F. Varburg va P. Ranshburgdirlar.
P. Ranshburg o'qishda kam chiliklari bo'lgan bolalar bilan harfning 
ko'ruv idroki ustida eksperim ent tekshirish o'tkazdi. U zoq davom etgan 
tekshiruv natijasida P. Ranshburg "tug'm a so 'z ko'rligi" da so'z shaklini 
bilishdagi qiyinchiliklar haqida xulosaga keldi. U ko'ruv idroki m aydonini 
va ekspozitsiyani davomiyligini, y a’ni bu jarayonda bola so'z va harfni 
taniy olishini tekshirdi.
P. R anshburg o 'q ish d a buzilishlari b o r b o lalarnin g idrok qilish 
m aydoni tor va harf, so'zni ko 'ra bilish jarayoni sekinlashgan bo'ladi, 
degan xulosaga keldi. K o'pgina oylar (oxirida) davom ida o'tkazilgan 
sistemali m ashqlar h arf va so'zni ko'ra bilish vaqtini qisqartirishga imkon 
berdi. Biroq ko'ruv idrokining m aydoni aw algidek bo'lib qolaverdi. Bu 
tekshirishlar natijasida P. Ranshburg o 'q ish buzilishlari asosida ko'ruv 
idrokini chegaralanganligi yotadi, degan xulosaga keldi.
P. R anshburg o 'qish buzilishlarini birinchi m arta o g 'ir va yengil 
darajaga bo'ldi. U o'qish buzilishini yengil darajasini u "legasteniya" 
term ini bilan atadi, undan farqli o 'laroq o'qish buzilishlarini og'ir holatini 
"aleksiya" term ini bilan atadi. Keyinchalik "disleksiya" va "disgrafiya", 
"aleksiya" va "agrafiya" tushunchalarini farqlash holatlari kelib chiqdi.
O 'qish buzilishlarining tabiatini tushunish asta-sekin o'zgarib bordi. 
B a’zi bir m ualliflar o'qish buzilishlarining o'ziga xos m exanizm lari va
386

---

nam oyon bo'lishi bilan farq qiladigan turli o 'q ish buzilishlarini ko'rib 
c h iq a b o s h la d ila r. O 'q ish b u zilish i b ir xil o p tik b u z ilish s ifa tid a
a n iq la n m a g a n e d i. Y e. lim in g o 'q is h p a to lo g iy a s id a b ir q a to r
jarayonlarning buzilishini aniqladi:
1. H arfning o ptik birligi va tovushning akustik birligini uzlashtirish.
2. Tovushni harfga mos tushishi.
3. S o'zdagi harfni sintezlash.
4. O p tik va akustik elem entlarning so 'z d a aniqlash (raschlenyat) 
qobiliyati.
5. S o'zdagi urg 'u n i, so'z ohangini, so'zdagi unlilarni o'zgarishini 
aniqlash.
6
. O 'qilganlarni m a’nosini tushunish.
1937-yilda o 'z ishini bayon qilgan O. O rto n n in g tekshirishlari o 'z 
vaqtida katta qiziqish uyg'otgan. O. O rtonning ishi bolalarda uchraydigan 
o'qish, yozuv va n u tq buzilishlariga bag'ishlangan. O. O rton bolalarda 
o 'q ish buzilish lari keng tarqalg anligin i belgilab bergan . U savodga 
o 'rg a tish d a b o lalard a uchraydigan o 'q ish d ag i q iy in ch ilik larn i, k atta 
kishilarning miyasi turlicha shikastlanishi natijasida paydo bo'ladigan 
o 'qish buzilishlari bilan aralashtirilm aslik kerakligin k o'rsatib o 'td i. O. 
O rton, aleksiya bolalarning rivojlanishida faqatgina m o to r qiyinchiliklarni 
keltirib chiqarm ay, balki o'qish buzilishi sensor xarakterdagi buzilishlarni 
ham k o 'p ro q keltirib chiqaradi, degan xulosaga keldi.
N evropotolog R.A. Tkachev va S.S. M nuxin ishlariga alohida to'xtalib 
o 'tish zarur. R.A. Tkachev tu g 'm a o'qish buzilishi bo r bolalar orasida 
olib borilgan kuzatishlarni tahlil qilib, quyidagi xulosaga keldi, aleksiya 
asosida m nestik buzilishlar, ya’ni xotira buzilishlari yotadi. Aleksiyada 
bola harflarni, bo'g'inlarni yomon eslab qoladi, harfni m a iu m bir tovushga 
m oslay olm aydi. Asosan so'z boshini esga tushirish buzilgan bo'ladi. 
Agar bola so 'znin g oxirgi bo'g'inini xotirada saqlab qolsa, u holda birinchi 
b o 'g 'in n i esdan chiqaradi, tushirib qoldiradi va alm ashtiradi.
R .A . T k a c h e v h a rfn in g k o 'r u v o b ra z i o 'r ta s id a g i a s so ts ia tiv
aloqalarining va tovushga mos eshituv obrazining kuchsizligi aleksiyani 
nam oyon qilishini tushuntirib o 'tadi. Bunda intellekt saqlangan bo'ladi. 
R.A. Tkachev bunga nasliy om illar ta ’sir ko'rsatishini t a ’kidlaydi.
5.5. M nuxinning "Tug'm a aleksiya va agrafiya haqida" deb nom langan 
ishida o 'qish buzilishlari intellekti norm ada b o 'lg an bolalarda ham , aqli 
za if bolalarda h am uchrashini ta ’kidlaydi. Aqli zaiflikning turli darajasida 
aleksiya norm al rivojlangan bolalarga nisbatan k o 'p uchraydi.
5 .5 . M nuxin o'zining kuzatishlari va m ualliflarining kuzatishlaridan 
kelib chiqib, quyidagi xulosaga keldi: o 'qish buzilishi alohida buzilish 
b o 'lm ay , balki yana b ir qator buzilishlar bilan birga keladi.
XX 
asrning 30-yillarida o'qish buzilishlari m asalalarni o 'rgan ish
psixologlar, pedagog va defektologlarni diqqatini o'zig a jalb qila boshladi.
387

---