M. Y. Ayupova

Statsionardan chiqib ketgach, qo‘llab-quw atIovchi terapiya
Statsionarda kurs davolash duduqlanadigan bem or statsionardan chiqib 
ketganidan keyin ham davom etadi.
D avolash kursi tugaganidan keyin ularni m uayyan oy ku nlarida 
shifoxonaga kelishi tayinlanadi. Bunda u logoped, shifokor va boshqa 
duduqlanadigan bilan uchrashadi.
Bemorlar shifokorlar bilan haftasiga bir m arta ertalablari am bulatoriya 
maslahatlari olish m aqsadida uchrashish imkoniga ega bo'lishi zarur. 
S ta tsio n a rd a davolash kursi tu g ag an id a n keyin o lin gan n a tija la rn i 
m ustahkam lash uchun am bulatoriya qo'llab-quw atlashini olishadi, bular 
m uddati yakka tartib d a belgilanadi. B em orlam ing so'zlashuv ustida 
mustaqil ishlashi bu bosqichda asosiy yo'nalish hisoblanadi.
380

---

Xulosa qilib aytish m um kinki, duduqlanishni kichik va katta yoshda 
davolash psixonevrologlar va pedagog-logopedlarning bevosita va o ‘zaro 
bog'Iiq ravishda ishlashiga asoslanadi. D avolash jaray o n id a pedagog 
tamoyillarni hisobga olmaslik uslubiy jihatidan noto'g'ri bo'libgina qolmay, 
duduqlanishni davolash m uvaffaqiyatsiz bo'lishi ham m um kin.
Duduqlanishni bartaraf etish samaradorligi
Oldingi savollarda duduqlanish nim a, uning kelib chiqish sabablari 
qanday va uning oldini olish ham da tuzatishning turli usullarini ko'rib 
chiqdik. Endi duduqlanishni b arta raf qilish bo'yicha kom pleks ravishdagi 
davolash-pedagogik ishlarning samarasi qanday holatda yaxshi yoki yuqori 
bo'lishini ko'rib chiqam iz. C hunki u k o 'p sharoitlarga bog'Iiq bo'ladi. 
Shuning uchun kam chiliklarni tuzatish bo'y icha olib boriladigan ishlarni 
ro'yobga chiqarishda hisobga olib borish zarur.
1. Duduqlanish etiologiyasini (ya’ni kelib chiqishi to'g'risida ta ’lim ot) 
hisobga olish. M asalan , N .A . V lasova m a ’lum otiga k o 'ra infeksiya 
natijasida ruhiy jarohat yoki qo'rqish natijasida vujudga kelgan duduqlanish 
osonroq bartaraf etiladi. Buning sababi shundaki, k o 'p hollarda infeksiya 
funksional-dinam ik o'zgarishga olib keladi, markaziy asab sistem asida 
organik o'zgarishlar bo'lm aydi. Ruhiy jaro h at oqibatida yuzaga kelgan 
duduqlanishda faqat keltirib chiqaruvchi bir fakt bo'lishi m um kin (parvoz 
gudoki, baqiriq, itning akillashi va b.).
2. Y osh o m ilin i h iso b g a o lish . D u d u q la n is h n i b a r ta r a f etish
m aktab gach a yoshdagi b o lalard a sam araliro q b o 'la d i. N .A .V lasova 
m a ’lu m o tig a k o 'r a m a k ta b g a c h a y o s h d a g i b o l a l a r n i n g 70%
duduqlanishdan to 'la qutiladilar, 30% da ayrim qoldig'i bo'ladi. Ye.F. 
R au m a ’lu m o ti b o 'y ic h a 60% b o la la r d a olib b o rilg a n ish t o 'l a
muvaffaqiyatli bo'ladi.
V .I. Seliverstov k o 'rsa tish ic h a , d u d u q lan u v ch ilar 6 y o sh dan 17 
yoshgacha yozgi maxsus sanatoriyalarda bo'lganidan keyin duduqlanm ay 
gapiradigan bolalar 39,7% ni tashkil etgan, ancha yaxshilanganlari 47,8% , 
qism an tuzalganlari 12,5% bolalar bo'lgan.
E ng yaxshi n a tija la r m ak tab g ach a va kichik yoshdagi b o lalarda 
erishilganligi qayd etiladi, o'sm irlarda, ya’ni 16—17 yoshdagi bolalarda 
yaxshi natija kam roq qayd etilgan.
M aktab o'quvchilarida tuzatish ko'rsatkichlari kam roq sam arani qayd 
etadi. M.Ye. Xvatsov m a ’lum otiga k o 'ra 15% o'quvchilar duduqlanishdan 
to 'la qo'tiladi, duduqlanuvchi o'quvchilarning 82% o 'z nutqini turli 
darajada yaxshilaydi, 3% o'quvchida hech qanday ijobiy natija berm aydi.
V .A .K ovishkov ko'rsatish i b o 'y ic h a dud uqlanishn i b a rta ra f etish 
ishlarini natijalari quyidagicha: 14,7%da duduqlanish to 'la bartaraf etilgan, 
50,8% da ko'pgina qismi bartaraf etilgan, 28,6% da tuzalish b o'lgan, 
55,9% esa hech qanday o'zgarish bo'lm agan.
381

---

Shunday qilib, duduqlanishni b artaraf qilish duduqlanuvchi bolaning 
Voshi kattalashib borishi yoki duduqlanishning kechish vaqtini ko‘payib 
borishi bilan m urakkablashib boradi va kam roq sam arali bo'lib boradi. 
6
uni duduqlanuvchi vaqt o 'tish i bilan n o to 'g 'ri nutq ko'nikm alarini 
rtiustahkam lanib borishi va uni asta-sekin ruhiy holatida paydo bo'ladigan 
buzilishlarini keskinlashuvi bilan bog'laydilar. B oshqacha so 'z bilan 
aytganda duduqlanish m urakkabligini o'sib borishi yillar o'tishi bilan 
(duduqlanishning kechish vaqti) uning nam oyon bo'lishida k o 'p sonli 
ko'ngilsizliklarni paydo bo'lishidan deb tushuntiriladi.
K om pleks ravishda tib biy-pedagogik t a ’sirn ing sam arasi avvalo 
duduqlanuvchini qanchalik muvaffaqiyat va uzoq reabilitatsiya qilinganligi 
b ilan aniqlanadi. A dabiyotlarda bu m asala bo'yicha hozirgi vaqtga qadar 
M . 
N a d o le c h n in g
fik ri 
ta r q a lg a n . 
U n in g
fik rig a
k o 'r a ,
duduqlanuvchilam ing uchdan bir qismi reabilitatsiyaga erishadi, uchdan 
b ir qismida qisman tuzalish kuzatiladi va uchdan bir qismida duduqlanish 
°'zgarishsiz qoladi. Hozirgi sharoitda esa M. N adolech ko'rsatgandan 
bam ko'proq qism i, ayniqsa muolajani o 'z vaqtida va to 'g 'ri olib borishi 
Natijasida to 'la reablitatsiyaga erishilm oqda.
D em ak, duduqlanishni bartaraf qilish asosan bolaning yoshligida 
k o 'p ro q sam ara b eradi. Yosh k attalash ib borgan sari d u d u q lan ish
rrturakkablashaveradi va uni davolash va tu zatish b o 'y ic h a am alga 
°shiriladigan logopedik ishlarning samarasi kam ayib boradi. Shu sababli 
bunday kam chilik bilan kasallangan bolalarni vaqtni o'tkazm ay tez, o 'z
vaqtida davolash va tuzatish bo'yicha logopedik ta ’sir o'tkazish olib borilsa 
Yaxshi samaraga erishiladi.
3. Logopedik ishlar m uddatini hisobga olish. T adqiqotchilarning 
^o'pchiligi duduq lan u v ch ilar bilan tuzatish ishlari ularning nutqiga, 
^haxsiga va ovoziga kom pleks ravishda ta ’sir etilgan sharoitda sam arali 
bo'ladi deb hisoblaydilar.
V .K .K aza k o v d u d u q la n is h p six o p a to lo g iy a si va d in a m ik a s in i 
^ u o lajan in g boshlash m uddati bilan bog'langan holda taqqoslash usulida 
° ‘rganish asosida qiziqarli natijalar oldi. M aktabgacha yoshida statsionar 
sharoitida davolangan katta yoshdagi duduqlanuvchilar klinik tekshiruvdan 
^ ‘tkazilganida, tekshirilganlam ing 36,6% da duduqlanishning to 'la bartaraf 
^o'lganligi, 33,3% da duduqlanishning yengil darajasi va 30% da o 'rta c h a
va og'ir darajasi borligini ko'rsatdi. M uallif o 'rta ch a va og 'ir darajada 
duduqlanuvchilam ing ko'pchiligida oldin markaziy nerv sistem asining 
°rganik jarohatida qoldiq holatlarning borligini aniqladi.
4. Duduqlanishni bartaraf qilish bo'yicha tibbiy-pedagogik tadbirlardan 
jb y d a la n ish n in g
to'la-to'kisligi. Logopedik m ashg'ulotlar duduqlanuvchiga 
kompleks ravishda olib boriladigan m uolaja-pedagogik t a ’sirning faqat 
ta rkibiy qismi hisoblanadi. Y o'naltirilgan va faol m uolaja (d ori-darm on , 
^Zioterapiya va b.) m ikroijtim oiy m uhitni m e ’yorida b o 'lib borishi 
3&2

---

logopedik m ashg'ulotlarni muvaffaqiyatli boiishiga ijobiy ta ’sir ko‘rsatadi. 
Bunda dud uqlanuvchining h a r xil yoshdagisi bilan va turli sharo itd a 
logopedik ishlarning tanlangan usulining tabaqalashtirilganligi m uhim
aham iyatga egadir.
5. D ud uqlanish tabiatini hisobga olish: duduqlanishning organik 
asosdaligisi funksional asosdagiga q arag an d a an ch a yom on n atijalar 
b o iad i.
6
. D uduqlanish sim ptom ini hisobga olish. D uduqlanishning jism oniy 
va ruhiy ko'rinishlarini ustunligi bilan uni b arta raf qilishga kom pleks 
yondoshuvning u yoki bu tom onini ko‘proq b o g lan g an holda olib borish.
D uduqlanishning b a rta ra f qilishning sam arali b o iish ig a m asalan, 
uning og ‘irligini h a r xil darajada b o iish i t a ’sir ko'rsatadi. Logopedik 
ishlar natijasi duduqlanishning yengil darajasi holatida yaxshi va o g i r
darajasida sam arasiz b o ia d i.
7. K om pleks ishlarni m uddatini hisobga olish.
8
. Logoped shaxsining (psixolog, psixoterapevt) aham iyati, uning 
m alaka-m ahorati, eruditsiyasi, o ‘z ishiga berilganligi va shunga o'xshash.
9. M ikroijtim oiy o ‘ram (m uhit) hisobga olinadi: logopedning oila, 
shifokor, m utaxassislar bilan aloqasi.
10. D uduqlanuvchining m ashg'ulotlarga m unosabati hisobga olinadi. 
Logopedik m ash g 'u lo tlar natijasi duduqlanuvchining o'ziga va buzilgan 
nutqini tuzatishga jiddiy, astoydil qunt bilan intilsa yuqori sam ara beradi.
11. Jam oada duduqlanuvchining nutqini va shaxsini tarbiyalash va 
qayta tarbiyalash zarur. Bu om il nutqning ijtimoiy vazifasidan kelib 
chiqadi. A ynan ja m o a d a nutq ni tabiiy rivojlanishi u chu n va uning
funksiyalarini b o g ia n ish in i qayta tarbiyalash uchun sharoit yaratiladi.
12. Faoliyat to 'rin i hisobga olish: predm etli, o'yin, o'qu v, m eh n at 
jarayonlarini nutq faoliyati bilan b o g la b am alga oshirish.
13. Tovushlar talaffuzidagi kam chiliklari hisobga olinadi, nu tqning 
um um iy rivojlana olm agan elem entlari hisobga olinadiki, u m aktabgacha 
yoshdagi bolalarda ko'proq b o iib , duduqlanishni bartaraf qilish samarasiga 
ta ’sir ko'rsatadi.
14. D uduq lan u v ch in i to 'liq tekshiru vdan o'tkazilganligi hisobga 
olinadi. Tibbiy-pedagogik ishlar jarayonida birlam chi sifatida logopedik 
xulosaning to'g'riligi hisobga olinadi.
15. Maxsus texnik vositalardan foydalanish (Exo apparat, V.A.Raz)