M. Y. Ayupova

Disgrafiya
Yozuv jarayonining psixofiziologik qurilishi
Disgrafiya — bu yozuv jarayonining qism an o'ziga xos buzilishidir. 
Yozuv o'zida nutq faoliyatining murakkab shaklini, ko'p darajali jarayonini 
aks ettiradi. U nda turli xil analizatorlar: nutqni eshitish, n utqn i harakatga 
keltirish, kirish, um um iy harakatlantirish analizatorlari ishtirok etadi. 
Yozuv jarayonida ular orasida yaqindan bog'lanish va o 'z a ro aloqadorlik 
o 'rn a tila d i. Bu jaray o n n in g tuzilishi yozuv m alakalarini o 'zlash tirish
bosqichiga, yozuvning maqsadi va xususiyatiga bog'liqdir. Yozuv og'zaki
397

---

nutq jarayoni bilan cham barchas bog'Iiq b o'lad i, ham d a uning yuqori 
darajali rivojlanishi asosida am alga oshadi.
K atta yoshlilarning yozuvi avtom atlashgan hisoblanadi va yozuv 
m alakalarini o'zlashtirib olayotgan bolaning yozuvi xarakteridan farq 
qiladi. C hunonchi, katta yoshdagilar yozuvi aniq m aqsadga yo'naltirilgan 
faoliyat hisoblanadi va uning asosiy maqsadi ongdagi fikrni bayon etish 
yoki uni qayd qilishdan iborat bo'ladi. K atta yoshlilarni yozuvi o'zining 
bir butunligi, bir-birining bog'liqligi bilan tavsiyalanadi va u sintetik 
jarayon hisoblanadi. Bunda so'zning grafik obrazi alohida elem ent (harf) 
lar bilan em as, balki bir butun sifatida talaffuz etiladi. S o 'z yagona m o ­
to r akti orqali yuzaga keladi. Yozuv avtom atik tarzda am alga oshadi va 
ikkita nazorat: kinestetik va ko'rish nazoratidan o 'tadi.
Yozuv jarayonining operatsiyalari
Q o'lning avtom atlashgan harakati og'zaki nu tqd an yozm a nutqqa 
o'tishdek murakkab jarayonning so'nggi bosqichi hisoblanadi. Bundan 
oldin ana shu so'nggi bosqichga hozirlik ko 'rishd an iborat m urakkab 
jarayon amalga oshadi.
Yozuv jarayoni k o 'p darajali qurilishga ega bo 'lib, ko 'p m iqdorli 
operatsiyalarni o 'z ichiga oladi. Bunday operatsiyalar katta kishilarda 
qisqa, yopiq xarakterda b o 'lad i. Yozuv m alakalarini egallaganda bu 
operatsiyalar ochiq ko'rinishli bo'ladi.
A.R. Luriya "Yozuv psixofiziologiyasi haqida ocherklar" nomli kitobida 
yozuvning quyidagi operatsiyalarini ajratib ko'rsatadi.
Yozuv hissiyotlarining uyg'onishi, sabab va vazifalardan boshlanadi. 
Kishi o'zin in g fikrlarini qayd etish m aqsadida, axborotlarni m a ’lum 
m uddatgacha saqlash, ularni boshqa shaxsga yetkazib berish, kim nidir 
harakatga undash va hokazolar uchun yozayotganini biladi. Inson yozm a 
bayon m azm uni rejasini, fikr dasturini, fikrlarining izchilligini xayolan 
tuzadi. Bunda boshlang'ich fikr gapning m a’lum qurilm asiga bog'Iiq 
bo'ladi. Xat bitish jarayonida yozayotgan kishi jum laning yozilishi tartibiga 
rioya qilishi, yozilgan va navbatdagi yoziladigan so'zlarga qarab m o'ljal 
olishi kerak. Yozilishi kerak bo'lgan har bir gap so'zlarga b o 'lin ad i, 
shunday ekan yozuvdagi so'zlar orasida m a’lum bir chegaralanish bo'ladi.
S o 'zn in g tovush tuzilish ini tah lil etish yozuv ja ra y o n in in g eng 
m urakkab operatsiyalaridan biri hisoblanadi. S o'zni to 'g 'ri yozish uchun 
uning tovush tuzilishini, davomiyligini va h ar bir tovushning o 'rn in i 
aniqlash lozim. S o'zning tovush tahlili nu tq n i eshitish va harakatga 
keltirish analizatorlarning birgalikdagi faoliyati orqali am alga oshiriladi. 
Tovushlarning xarakteri va ularning so'zdagi izchilligini aniqlashda baland, 
past va ichki talaffuz katta o 'rin tutadi. Talaffuzning yozuv jarayonidagi 
o 'rn i haqida ko'pgina tadqiqotchilar fikr bildirishgan. M asalan, L.K. 
N azarova 1 sinf bolalari bilan quyidagicha tajriba o'tkazgan. Tajribaning
398

---

birinchi bosqichida ularga yozish u ch u n tanish b o 'lg an m atn beriladi. 
Ikkinchi bosqichida ularga talaffuz etilm agan, m azm un i qiyin m atn 
beriladi: bolalar yozuv jarayonida kichkina tilchalarini tishlab olishdi 
yoki og‘izlarini ochishdi. B unday paytlar u lar oddiy xat yozishdagiga 
nisbatan ko‘proq xatoga yo‘l q o ‘yishdi.
Yozuv malakalarini egallashning dastlabki bosqichida talaffuz etishning 
roli k a tta b o ‘ladi. U to v u sh x a ra k te rin i an iq la sh g a , u n i o 'x sh a sh
tovushlardan farqlashga, tovushlarning so'zdagi izchilligini belgilashga 
yordam beradi.
N avbatdagi o peratsiya — so 'z d a n ajratib olingan fo n em alarn in g
harfning m uayyan ko'rish obrazi bilan ham ohang kelishi hisoblanadi. 
Bu b o s h q a to v u s h la rd a n , a y n iq s a o 'x s h a s h h a rfli to v u s h la r d a n
tabaqalashgan holda farqlanishi kerak. Yozilishi bo'yicha o'xshash harflarni 
aniq farqlash uchun ko'rish analizi va sintezi, fazoviy tasaw u rlarin ing
yetarli darajada shakllanganligi talab etiladi. H arflarni tahlil qilish va 
qiyoslash esa 1-sinf o'quvchisi uchun oddiy vazifa emas.
Keyin yozuv jarayonining m o to r operatsiyasi — q o'l harakatlari orqali 
harflar shaklini aks ettirishga kirishiladi. Q o 'l harakatlari bilan birgalikda 
kinestik nazorat ham am alga oshiriladi. H a rf va so 'z la m in g yozilish 
m e ’yoriga qarab, kinestik nazorat ko'rish va yozilganlarni o 'qish bilan 
m ustahkam lanadi. Yozuv jarayoni nutqli va nutqsiz vazifalar: tovushlarni 
eshitishda ajratish, ularni to 'g 'ri talaffuz etish, til analizi va sintezi, 
nutqning leksik gram m atik jihatdan shakllangani, ko'rish analizi va sintezi, 
atroflicha ta sa w u r qilishning yetarli darajada shakllangani asosida am alga 
oshadi.
K o'rsatilgan vazifalardan birortasining shakllanm ay qolishi yozuv 
ko'nikm alarini egallash jarayonining buzilishiga, disgrafiyaning vujudga 
kelishiga sababchi bo'lishi m um kin.
Disgrafiya yozuv jarayonining norm adan oshiruvchi am alga oliy psixik 
faoliyatining rivojlanm ay qolishi (so'zilishi) bilan bog'Iiq bo'ladi.
Y ozuvning buzilishini belgilashda asosan quyidagi a ta m a la rd a n
foydalaniladi: disgrafiya, agrafiya, dizorfografiya, evolutsion disgrafiya 
(bu so'nggi atam a bolalardagi o'qish m alakasini egallab olish jarayonining 
buzilganligini belgilash uchun qo'llanadi).
O 'qish va yozishdagi buzilishlar bir-biriga o'xshash bo'ladi.
Y o zu v i b u z ilg a n b o la la rd a k o 'p g in a o liy psix ik fu n k s iy a la r: 
qobiliyatining tahlili va sintezi, fazoviy tasaw u rlar, nutq tovushlarini 
ko'rish-eshitish orqali farqlash, fonem atik ham da bo 'g 'in li analiz va sintez 
qilish, gapni so'zlarga ajratish, nutqning leksik-gram matik tuzilishi, xotira, 
d iq q a t-e ’tibor suksessiv va sim ultan jarayonlarining, em otsional-irodaviy 
sohaning shakllanganligi kuzatiladi.
L ogo p ed ik ad a b iy o tlard a d isgrafiy aning p sixolingvistik n u q ta y i 
nazardan o'rganish yetarlicha ko'rsatilm agan. Bu jih at yozuvning buzilish
399

---

m exanizm ini yozm a n u tq o p eratsiy alari (A.A. L eo n te v a fikricha): 
bog'lanishli m atnni ichki rejalashtirish, alohida gapni ichki rejalashtirish, 
gapni gram m atik jihatdan to ‘g ‘ri tuzish, fonem alarni tanlash operatsiyasi, 
so'zlarni fonem atik jihatdan tahlil qilish va boshqalar (Ye.M. G opichenko, 
Ye.F. Sobotovich)ning zaiflashuvi sifatida o'rganadi.
D isgrafiyani tavsiflash tu rli xil m e ’y orlar: a n a liz a to rla r psixik 
faoliyatlarning buzilganligi, yozuv operatsiyasining shakllanm aganligini 
hisobga olish asosiada am alga oshiriladi.
O.A. T okaryova disgrafiyaning 3 tu rin i: ak u stik , optik, m o to r 
disgrafiyalarni ajratib ko'rsatadi.
Akustik disgrafiyada eshitish qobiliyatining tabaqalashm agani, tovushni 
analiz va sintez qilishning yetarli jarajada rivojlanm agni kuzatiladi. Bunda 
tovush va artikulatsion jihatd an o'xshash harflar o 'rn in i alm ashtirish, 
aralashtirish va ba’zi bir harflarni tushirib qoldirish, shuningdek, tovushni 
n o to 'g 'ri talaffuzda eshitishning yozuvda qayd qilinish hollari kuzatiladi.
O ptik disgrafiya kurish orqali ta s a w u r esh itish nin g m ustahkam
emasligi bilan bog'liqdir. Bunda kishi m a’lum harflarni anglam aydi, bu 
harflar talaffuzdagi tovushga m os kelmaydi. H arflar turli paytlarda har 
xil qabul qilinadi. Ko'rish qobiliyatining notekisligi oqibatida ularyozuvida 
aralash-quralash bo'ladi. K o 'p in c h a quyidagi harflar qo'lyozm asining 
aralash kelishi kuzatiladi:
p - n , p - i, s-i, s h -i, 
m -1, b - d , p - m , n -k .
Optik disgrafiyaning og'ir holatlarida so'zlarni yozish m um kin bo'lm ay 
qoladi. Q ator hollarda, ayniqsa chapaqay kishilarda harflarni qiyshiq 
yozish kuzatiladi. B unda so'z, harf, h arf elem entlari o'ng dan chapga 
qarab qiyshaygan bo'ladi.