M. Y. Ayupova

T ovu sh -h arf ifodasini o ‘zlashtirish jarayoni
T ovush-harf ifodasini o'zlashtirish alifbegacha va alifbe davrida amalga 
o shiriladi. S hu bilan birga alifbegacha va alifbe davrining b osh id a 
psixologik tizim alifbe davrining oxiriga qaraganda boshqacha bo'ladi.
T o v u sh -h a rf ifodasini o'zlashtirish bosqichida bolalar nutqni, gapni
389

---

tahlil qilishadi, so'zlarni b o 'g 'in g a bo'lishadi va tovushni ajratishadi.
Bola nutqdan tovushni ajratadi va shu tovush ifodalagan harfni topadi. 
Keyin o'qish jarayonida bola so‘z va b o ‘g ‘indagi harfni sintez qiladi, 
o ‘qilgan so‘zni og‘zaki nutqidagi so'zga m oslashtiradi.
0
‘qish jarayonida birinchi navbatda harfning grafik tasviri, farqi k o ‘rib 
idrok qilinadi. "Lekin harflarni idrok qilish va farqlash, o ‘qish jarayonining 
faqatgina tashqi tom onidir. Shuni orqasida til tovushlarining eng aniq va 
asosiy xarakterlari yotadi". H a rf nutq tovushining yozuvdagi belgisi. 
Shuning uchun tovu sh-h arf ifodasini o ‘zlashtirishning murakkab jarayoni 
nutqning tovush tom onini bilish va nutq tovushlarini aniqlash, farqlash 
bilan boshlanadi. S hundan keyingina ko'ruv tasvirdagi tovush, ya’ni h arf 
ko‘rsatiladi.
T ovush-harf ifodasini o'zlashtirish jarayoni bu tom onlarni hisobga 
olib quyidagi holatlarda harfni to 'g 'ri va m uvaffaqiyatli o'zlashtirish 
mum kin:
1. Bola nutq tovushlarini farqlay olsagina, tovushning aniq shakli 
tasaw urida bo'lsa va eshitilishi, artikulatsiya jih atd an o'xshash boshqa 
tovushga aralashtirilm asa. Agarda tovushning aniq shakli b o 'lm a sa , 
tovushni harfga moslashtirishni bilrnasa o ‘qishni o'zlashtirish qiynalishadi. 
0
‘rnatilayotgan h arf bitta em as, balki ikkita yoki bir nechta aralashm a 
tovushlarga mos kelishi yoki aksincha, turli harflar bitta tovush bilan 
aytilishi m um kin. Bu vaqtda h arf sekinlik bilan o ‘zlashtiriladi.
2. Agar bolada n u tqning um um lashgan tovushi, fonem a haqida 
tasaw u r bo'lsa, o'qishini yaxshi o ‘zlashtiriladi. N u tq tovush m uayyan 
fizik xususiyatlariga, til uchun ahamiyatli va aham iyatsiz belgilarga egadir 
(I. Boduen de K urtene, L.V. Sherb va boshqalar).
Tovushning m a ’no farqlash belgisi, ya’ni tovushning o ‘zgarishida 
so'zning m a’nosi ham o ‘zgarishi tilning aham iyatli tom o n id ir (m asalan: 
jarangli-jarangsiz: sim -shim). Bundan tashqari tovushlarni talaffuz qilganda 
o ‘ziga xos individual sifatlari; ya’ni tem br, intonatsiyasi b o ‘ladi. U nga 
qo'shni tovushlar, ayniqsa o 'zid an keyingi tovushlar ta ’sir ko'rsatadi. 
O 'rganilayotgan tovush nutq ichida so'zdagi o 'rn i va yonidagi tovushga 
qarab har hal eshitiladi. M asalan: "S" tovushi so‘zda turlicha eshitiladi: 
soat, asal, avtobus. H am m a holatda ham tovushning asosiy belgilari 
saqlanadi. "S" tovushi jarangsiz, qattiq, friktiv va til oldi tovushi b o 'lib
qolaveradi. Tovushning m ana shu xususiyatlari (belgilari) fonemani tashkil 
etadi.
Bola nutqdan tovushni ajratib olishda, tovushning so'zdagi o 'rn ig a 
bog'langan holda o'zgarishi va ham m a shaklda talaffuz qilishi, tovushni 
ba’zi bir asosiy variant sifatida tanlab olishi kerak. Shunday qilib, bola 
tovushlarning ikkinchi darajali xususiyatlaridan voz kechib, fonem alarni 
aniqlashi kerak. O 'qishga o'rgatish jarayonida fonem alar bilan harflam ing 
mos kelishi va grafem a haqida tasaw u rn i shakllantirish lozim.
390

---

Endi o ‘qishga o ‘rganayotgan bola uchu n h a rf oddiy grafik elem ent 
bo‘lmay, balki bola u ch u n ju d a qiyindir. H arfning b ir qancha elem entlari, 
fazoda joylashuvi bola u chun an ch a m urakkabdir. H arflarning fazoda 
joylashuvi bir-biriga o'xshash, b ir elem entnin g bo'lish i yoki bo'lm asligi, 
yuqori yoki p astda bo'lishi bilan bir-biridan farq qiladi. B ular ikki guruhga 
bo'linadi:
a) fazoda joylanishi b o 'y ich a (N - P - I, Ь -R va boshqalar);
b) qaysidir elem enti bilan bir-biridan farq qiladigan harflar guruhi 
(Z-V, R -V , A -L , -M -L ).
Psixologik adabiyotlarda, bola o'xshash elem entlarning farqlashga 
qaraganda, turli elem entlarga o'xshatib qo'yish, yozish oson b o 'lad i, 
d egan a s o s la r y o z ilg a n (B .G . A n a n e v ). F a rq n i a n iq la s h aso sid a
differensiyalashgan to rm o zlan ish yotadi, bu esa b olad a q o'zg 'alish g a 
nisbatan ancha kechroq va kuchsiz rivojlangan b o 'lad i, degan asoslar 
bilan tushuntirish m um kin.
O 'rganilayotgan harfning boshqa h am m a harflardan, shu jum ladan , 
chizgilarining o'xshash harflardan farqlash uchun, a w a l h a r bir harfni 
tashkil etuvchi elem entlarini optik tahlil qilish zarur. K o'pgina harflarning 
farqi u yoki bu h a rf elem entlarning fazoda turli joylashishidan iborat. 
Bolada fazoviy ta sa w u rn i yetarli darajada rivojlantirishda, harfning optik 
shaklini bola o'zlashtirgan bo'lishi kerak.
H arfning optik shaklini o'zlashtirish jarayoni eslab qolish qoliyati va 
k o 'ruv xotirasini qayta ishlab chiqishi asosida am alga oshadi. H arfni 
o'rganish k o 'ru v obrazini bevosita idrok etishning mosligi, h a rf haqidagi 
ta sa w u r bilan birga kelib chiqqan.
S hunday qilib, harfning m uvofaqqiyatli va tez uzlashirib olishida 
quyidagi funksiyalar yetarlicha shakliangan bo'lishi m um kin:
a) fonem atik idrok etishi (fonem alarni farqlash); b) fonem atik tahlil 
(nutqdagi tovushlarni ajratish ehtim oli); d) k o 'ru v analizi va sintezi 
(harflarni o 'xshash va farqli tom onlarini aniqlash qobiliyati); e) fazoviy 
tasaw u r; f) ko 'ru v m nezisi (harfni k o 'rib eslab qolish).
B ola harfni o 'zlashtirib olgandan keyin b o 'g 'in va so'zlarni o'qiydi. 
Lekin bu b osqichda bug'inni o 'qish jarayonid a ko'rib idrok etishning 
birligi h arf hisoblanadi. Bola boshida b o 'g 'in n in g birinchi harfini idrok 
etadi, uni tovushga m oslashtiradi, keyin esa ikkinchi harfni, so'ng ularni 
bir b o 'g 'in g a sintezlaydi. Bu davrda o'quvchi bu tu n so 'z n i yoki b o 'g 'in n i 
k o 'rib idrok qilm ay, balki alohida harfni idrok qiladi. K o 'rib idrok qilish 
xavfli bo 'ladi. A. T roshin bu bosqichni "b o 'g'in lab o'qish" deb nom ladi.
S h u n d a y q ilib , b o 'g 'in la r d a g i to v u s h la rn i ta la f fu z q ilish d a g i 
qiyinchiliklarni yengib o 'tish da bolalarga faqatgina tovushlarni aniqlash 
va farqlashn i o 'rg a tm a sd a n , balki o g 'z ak i n u tq d ag i so 'z la r, b o 'g 'in
tarkibidagi tovush haqida aniq ta sa w u r hosil qilishni shakllantirish zarur. 
Fonem atik rivojlantirish darajasi yetarlicha bo'lishi kerak.
391

---

Bu bosqichda o'qish sur’ati ju d a sust, bu esa d astaw al o'qilayotgan V 
b o 'g'inlarning xarakteri birga kelgan bo 'g 'inlarg a (sto, stu) qaraganda, 
oddiy b o 'g 'in la r (m a, ra) tez o'qiladi. O 'qilganlarni tushunish jarayoni 
m a’lum xususiyatlari bilan xarakterlanadi. O 'qiganlarni tushunish so 'zn i 
ko'rib idrok qilishga ham bog'Iiq. S o'zlarni bilish o'qilayotgan so'z ovoz 
chiqarib o'qilsagina tushunarli bo'ladi. A m m o o'qilgan so'zga h am m a 
vaqt ham tez tushunib bo'lm aydi, shu so'zni bolani og'zaki nutqdagi 
tanish bo'lgan so'zga m oslab tushuntiriladi. Shuning uchun bola o'qilgan 
so'zni tushunishi va bilishi uchun shu so'zni tez-tez qaytarib turadi.
G aplarni o 'q ishda o'ziga xoslik kuzatiladi. G ap nin g har bir so'zi 
alohida o'qiladi, shuning uchun gapni tushunishda ayrim so 'zlar aloqasi 
katta qiyinchilik bilan yuzaga keladi.
S o'z va gaplarni o'qishda deyarli m a’nosini topishdan foydalanilmaydi. 
Bu bosqichda m a ’noni topish so'zning oxirgi qism ini o 'qishd a joy oladi 
va aw algi o'qilgan qism aniqlanadi.