M uxtor xudo yq ulov jurnalistikaga

Axborot tizimi huquqlari mazmuni bo‘yicha
reyting topshiriqlari
1. A xborot tizimi huquqlari qaysi hujjatda ifoda etilgan?
2. О A V tahririyatlari va ularning muassislari о ‘rtasidagi munosabatni
sharhlang.
3. Jam iyat va davlatning O AV g a munosabati qaysi qom m da ifoda
etilgan.
4. О A V tahririyatlari va mualliflar huquqlari.
5. Axborot tizimi huquqlarini belgilovchi yana qanday hujjatlar qabul
qilingan?
6. P lagiat y a 'ni adabiy о ‘g ‘irlik degan atamani sharhlab bering.
Axborot tizimi huquqlari mazmuni bo‘yicha
nazorat savollari
1. “Ommaviy axborot vositalari to ‘g'risida ”g i qom m da axborot tizimi
huquqlari qanday ta ’riflangan?
2. OAV m uassislari uchun nimalar t a ’qiqlangan?
3. D avlat OAV xodimiarining qaysi huquqlarini kafolatlaydi?
4. Tahririyat kelgan xatlardan qanday foydalanadi?
5. “OA V to 'g ‘risida ”g i qonunning mazmunini konkretlashtirgan va
uni rivojlantirgan qonunlarni sanang.
6. Qonundagi ' A dabiy asarlar " iborasini sharhlang.
7. K operayt degani nima va и qaysi asarlarga qo ‘yiladi?
8. Kimlarni p la g ia t ya ’ni adabiy о ‘g ‘ri deymiz?
6.3. Oshkoralik va uning qo‘llanilishi
Oshkoralik mavzusi matbuot erkinligi haqidagi masala bilan uzviy 
bog iiq. Oshkoralik - demokratiyaning zarur b o ig an shartlaridan biri -
Demokratiya 
deb, 
fuqarolar 
erkinligi 
va 
tengligi 
qonunlarda 
mustahkamlangan, xalq hokimiyatchiligining vosita shakllari amalda
156

---

o ‘rnatilgan va yuzaga chiqarilgan siyosiy tuzumga aytilishi 0 ‘zbekiston 
milliy ensiklopediyasida ta’kidlangan. Demokratik davlat o ‘z - o ‘zini 
boshqarish, ko‘p partiyaviylik, ommaviy axborot vositalarining erkin 
bo ‘lishi, fikrlar xilma - xilligiga sharoit yaratadi.
Ommaviy axborot vositalari imkoniyatlaridan keng foydalanish, 
senzuraga yo ‘1 qo‘ymaslik bilan oshkoralikni ta ’minlash mumkin.
Shu o ‘rinda “Buxoro axbori” gazetasiga muharrirlik qilgan C h oipon
“Matbuot kuchli bir davlatdir”1 deb nomlangan dasturiy maqolasida 
(maqola tahririyat nomidan berilgan) gazetaning asosiy vazifasini 
quyidagicha belgilaydi:
- 
gazeta xalq tushunishi qiyin b o ig a n uzun - uzun materiallar o ‘rniga 
ko‘proq xabarlarni yoritadi, sodir b o ig a n voqealar to ‘g ‘risida m aium ot 
beradi, y a’ni yangiliklarni berib boradi;
-gazeta muhim voqealarning mohiyatini anglatish uchun sharh 
xususiyatidagi maqolalar chop etib boradi;
-m atbuot - xalqning tili, so‘zi sifatida ish ko ‘radi. Shu sababli hatto 
yosh jumhuriyatning xato va kamchiliklarini k o ‘rsatib, bu bilan ularni 
tuzatishga yordam beradi;
gazeta hukumatning ham tilidir. Shuning uchun hukumat 
muassasalarida amalga oshirilayotgan ishlar to‘g‘risida xalqqa m aium ot 
berib boradi." Xuddi shu so‘nggi jumlalarga e ’tibor qarating. C ho ipo n 
xuddi shu yerda gazetaning oshkoralik tamoyillariga amal qilishni ham 
alohida ta ’kidlagan edi.
Oshkoralik sharoitida axborot faoliyatining foydali ijtimoiy ta’siri 
birinchi darajali ahamiyatga ega bo iadi.
Unga birinchi navbatda yashayotgan jamiyatimizni chuqur bilish 
kiradi.
Ikkinchidan, ijtimoiy harakat ta ’sirini ham alohida ko‘rsatish muhim. 
Oshkoralik samarasiga boshqarish organlarining oddiy fuqarolar bilan 
aloqasini mustahkamlash ham ta ’sir qiladi. Xuddi shunda boshqaruv 
tizimini jamoatchilik nazoratida ushlab turish imkoniyati tugilad i. Yana 
shu bilan bir qatorda axborotning “pastdan ” doimiy oqib kel ishini 
ta ’minlaydi.
17 "O 'z b ek isto n m atbuoti “ ju m ali. Т., 2001. 6-son. 40 Ъ.
157

---

Oshkoralikni faqat aytish, yozish imkoniyati deb o S lamaslik balki uni 
“tepa” eshitishi va xulosalar chiqarishiga erishish harakati deb ham 
tushunmoq lozim.
Oshkoralik har xil qarashlar, fikrlar mavjudligidir. Oshkoralik 
yashashi uchun tabiiyki, unga kafolat kerak: Yana axborot tizimida 
qonunchilik bazasining rivojlangani ham zarur.
Oshkoralikning amalga oshishi uchun demokratik y o ‘nalishda axborot 
almashinuvida ishtirok etayotgan odamlarning siyosiy, axloqiy hamda 
kasbiy madaniyati yuqori b o iish i ham talab qilinadi.
Prezidentimizning “Xalq so ‘zi” va “Народное слово” gazetalari 
ijodiy jamoasiga yuborgan tabrigida (2001-yil) “ ... biz demokratik davlat 
ozod va tom m a’noda erkin hayot qurmoqchi ekanmiz, bu o ‘zgarishlarni 
avvalambor matbuotdan boshlashimiz darkor” - degan so‘zlarini yoddan 
chiqarmasligimiz kerak. Shu o ‘rinda О ‘zbekiston Milliy Universiteti 
jurnalistika fakulteti dekarii, tarix fanlari doktori Qudrat Ernazarov “Nozik 
tushunchalarga nozik munosabat” maqolasida shunday voqeani yozadi:
“. .. vatanimiz fuqaroligi haqida qonun yuzasidan muhokamalar davom 
etayotgan edi. “Literaturnaya gazeta” muxbiri A. Krujilin qonun 
loyihasidagi «Ushbu mamlakatda yashovchi har bir fuqaro o ‘zbek 
xalqining 
urf-odatlari 
va an’analarini 
hurmatlashi 
kerak” 
degan 
mazmundagi jum laga “yopishib” oladi, uni o ‘zicha talqin etadi. Talqin shu 
darajaga etadiki, y o ‘q yerdan, ikki e’tiqod, ikki an’ana, ikki qadriyatlar 
asosida yashovchi ikki xalq orasiga sovuqchilik tushurishgacha boradi. 
Muxbirning yozishicha, kishilar qonunni hurmatlasa kifoya, ular mahalliy 
xalq urf-odatini hurmatlashga majbur emas. Misol tariqasida u o ‘g ‘il 
bolani q o iin i halollash, ko ‘p xotinlilik, qurbonlik qilish, qalin singari 
odatlarni sanab o ‘tadi va nasroniylar bunday odatlarga rioya qila 
olmasliklarini aytadi... Bu o ‘rinda biz uchun muhimi - jurnalistning nuqtai 
nazari va xolisligida! E ’tiqod va tushunchalarga daxldor o ‘ta nozik 
masalalar xususida so‘z yuritganda yuksak professional mahorat bilan, 
shaxsiy zaifliklaru xusumatlarni chetga surib qo cygan holda yozish haqida 
bormoqda so‘z!18
^ O 'zbckiston matbuoti " jum ali. 2002. 8 b.
158

---

1906-yilning 
14(27) 
iyunidan 
chiqa 
boshlagan 
“Taraqqiy” 
gazetasining birinchi sonida e’lon qilingan bosh maqolada Turkiston 
xalqlarining o ‘z milliy mustaqilligi uchun, so‘z, matbuot erkinligi va 
boshqa siyosiy huquqlarga erishish uchun kurash olib borishi Ur/imligi 
ta’kidlangan edi.
Hur fikrli nashrlaming birinchisi b o ig an “Taraqqiy” gazetasi o ‘zbek 
milliy jurnalistikasi tarixida alohida ahamiyatga ega b o iib qoldi. U 
tu g ilg an
kun 
o ‘zbek 
milliy 
matbuoti 
tu g ilg an
kun 
sifatida 
nishonlanadigan b o id i. Bu haqda yuqorida aytgan edik.
Aytilganlardan shunday xulosa kelib chiqadiki, oshkoralik o ‘ta 
murakkab va k o ‘p jihatli hodisa b o iib , unga erishish zarur va bizda bunga 
hamma sharoitlar yaratilgan.