M. T. Asqarova, G‘. E. Zaxidov, L. F. Amirov

11.2-rasm. Budjet taqchilligi va ortiqchaligi 
Davriy pasayish bosqichida soliqlar avtomatik pasayishi, davlat 
transfertlarining oshishi natijasida budjet taqchilligi kelib chiqadi. 
Davriy yuksalish bosqichida soliqlar avtomatik ko‘payishi va 
davlat xarajatlarining kamayishi natijasida budjet ortiqchaligi paydo 
bo‘ladi. Davlat xarajatlari o‘zgarmas bo‘lgan sharoitda ham budjet 
taqchilligi va ortiqchaligi mavjud bo‘lishi mumkin. Davriy taqchillik 
va ortiqchalik miqdorlari soliq va budjet funksiyalari grafiklarining 
«tikligiga» bog‘liq. 
Soliq funksiyasi T ning egilish burchagi chegaraviy soliq stavkasi 
t ning miqdoriga bog‘liq. t qancha yuqori bo‘lsa T chizig‘i shuncha tik 
bo‘ladi. Davlat budjetidan beriladigan transfertlar hajmi o‘zgarishining 
daromadlar o‘zgarishiga bog‘liqligini xarakterlovchi γ koeffitsient 
qancha kichik bo‘lsa, G chizig‘i ham shuncha tik bo‘ladi. Demak 
daromad oshgani sari budjetga soliq to‘lovlari oshaveradi, budjetdan 
transfert to‘lovlari esa kamayadi.Davlat xarajatlari daromadga bog‘liq 
bo‘lmagan o‘zgarmas miqdor bo‘lganda t qanchalik katta bo‘lsa T 
chizig‘i shuncha tik va iqttisodiyotning o‘rnatilgan barqarorligi 
darajasi ham shunchalik yuqori bo‘ladi. Ammo iqtisodiy o‘sishning 
ta’minlash vazifasi T va G chiziqlarini yotiqroq bo‘lishini taqozo etadi. 
O‘rnatilgan barqarorlashtirgichlar muvozanatli YaIM hajmini , uning 
potensial hajmi darajasi atrofida tebranishi sababini to‘liq tugatmaydi 
va ishlab chiqarishning har qanday darajasida mavjud bo‘lishi 
mumkin. 

---

140 
To‘liq bandlikni ta’minlagan diskret fiskal siyosat yuritilishi 
natijasida davlat budjetining tarkibiy taqchilligi (ortiqchaligi), ya’ni 
to‘liq bandlik sharoitida budjet xarajatlari (daromadlari) va 
daromadlari (xarajatlari) o‘rtasidagi farq yuzaga keladi. 
Davriy taqchillik ko‘pincha davlat budjetining haqiqiy taqchilligi 
va tarkibiy taqchillik farqi sifatida baholanadi. 
Davlat budjeti kamomadini moliyalashtirish usullari: 
1.
Pul-kredit emissiyasi; 
2.
Davlat zayomlarini chiqarish; 
3.
Davlat budjetiga soliq tushumlarini ko‘paytirish. 
4.
Xususiylashtirishdan tushgan mablag‘lar hisobiga moliya-
lashtirish. 
Davlat budjeti kamomadi pul chiqarish orqali qoplanganda 
muomalada pul massasini ko‘paytirish inflatsiyaga olib keladi. 
Inflatsiya darajasi oshganda Oliver-Tanzi samarasi paydo bo‘ladi. 
Ya’ni, soliq to‘lovchilar tomonidan davlatga to‘laydigan soliqlar 
to‘lovini atayin kechiktirish hollari yuzaga keladi. Bu esa davlat budjeti 
kamomadi oshishiga olib keladi. Budjet taqchilligi tufayli davlat 
xususiy ishlab chiqaruvchilardan tovarlar va xizmatlar sotib olsa-yu, 
lekin ular to‘lovlarni kechiktirsa, xususiy ishlab chiqaruvchilar o‘z 
mahsulotlari narxlarini oldindan oshirib qo‘yishadi. Bu esa 
inflatsiyaning oshishiga olib keladi. 
Agar davlat budjeti taqchilligi davlat zayomlarini chiqarish orqali 
moliyalashtirilsa, ular sotilishi natijasida pulga talab oshadi. Bu esa o‘z 
navbatida foiz stavkasini ko‘tarilishiga olib kelishi mumkin. Oqibatda 
investitsiya xarajatlari,sof eksport hajmi va qisman iste’mol xarajatlari 
kamayadi. Pirovardida siqib chiqarish samarasi ro‘y beradi va u fiskal 
siyosatning rag‘batlantiruvchi samarasini zaiflashtirib qo‘yadi. 
Budjet taqchilligini moliyalashtirishning bu usuli noinflatsion usul 
hisoblansa-da inflatsiya xavfini ma’lum muddatga kechiktiradi xolos. 
Chunki muddati etgan zayomlarni sotib olish bilan davlat 
muomaladagi pul massasini ko‘paytiradi. Bu esa o‘z navbatida, 
baholar darajasining ko‘tarishiga sabab bo‘ladi. Soliq tushumlarini 
ko‘paytirish budjet taq–chilligini moliyalashtirishning uchinchi yo‘li 
bo‘lib, u uzoq muddat talab etadigan soliq islohati o‘tkazilishini talab 
etadi. Bu islohotlar soliq bazasini kengaytirish, soliq stavkalarini 
kamaytirish, soliq yukini ishlab chiqaruvchilardan ko‘proq mulk 

---

141 
egalari va mulkdan foydalanuvchilar zimmasiga o‘tkazish orqali soliqlar 
tushumini ko‘paytirishni ko‘zda tutadi. 
Budjet ortiqchaligini kamaytirish usullariga muomaladagi pul 
mablag‘larini olib qo‘yish va davlat qarzlarini to‘lash kiradi. 
Davlat qarzlarini to‘lash nominal daromadlar va muomaladagi pul 
massasini oshirib, baholar darajasining yanada oshishiga olib kelishi 
mumkin. Shu tufayli budjetdagi ortiqcha mablag‘larni muzlatib qo‘yish 
budjet kamomadini pasaytirishning nisbatan noinflatsion usulidir. 
Barqarorlashtirishning dastlabki bosqichida olib borilgan izchil 
makroiqtisodiy siyosat natijasida davlat budjeti taqchilligi pasaytirildi va 
2003–2004-yillarda YaIM ga nisbatan 0,4 foizni tashkil etdi (1992-yilda 
12 %). Bu umumetirof etilgan 3 % li me’yordan ancha past ko‘rsatkichdir. 
Budjet taqchilligi asosan noinflatsion usullar bilan, ya’ni davlat 
obligatsiyalari chiqarish hamda xususiylashtirishdan tushgan mablag‘lar 
hisobiga moliyalashtirildi. 
Respublikamizda o‘tkazilayotgan soliq-budjet siyosati makro-
iqtisodiy 
barqarorlikni 
ta’minlab 
turish, 
ustivor 
tarmoqlarni 
investitsiyalash, ta’lim sohasini jadal rivojlantirish, aholini ijtimoiy 
himoya qilish maqsadlariga qaratilib kelinmoqda. 
Mamlakatmizda kuzatilayotgan makroiqtisodiy barqarorlik muhim 
begilaridan biri davlat budjetining profitsit bilan bajarilayotganligi 
hisoblanadi. Xususan, keyingi yillarda davlat budjeti taqchillik bilan 
rejalashtirilayotgan bo’lsa-da, soliqlar bo’yicha prognoz ko’rsatkichlarni 
ortig’i bilan bajarilishi hamda davlat budjeti xarajatlarini manzili va 
maqsadli sarflanishini ta’minlanishi natijasida budjet profitsit bilan ijro 
etilmoqda. 
Manba: O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi ma’lumotlari