M. T. Asqarova, G‘. E. Zaxidov, L. F. Amirov

lari. 
 
3.1.
 
Iqtisodiy davrlar va iqtisodiy tebranishlarning sabablari 
 
Mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanish tarixini o‘rganish, ulardan 
hech biri uzoq muddatda bir tekis rivojlanmaganligi, aksincha, 
barcha malakatlar uchun davriy rivojlanish xos ekanligini ko‘rsatadi
. 
Ishlab chiqarish, bandlilik va inflatsiya darajasining davriy 
tebranishga iqtisodiy davr (sikl)lar deyiladi
. Ayrim iqtisodiy 
davrlar boshqalaridan o‘tish davrining davomiyligi va faolligi bilan 
farq qiladi. Shunga qaramasdan ularning barchasi bir xil 
bosqichlardan tashkil topadi (3.1-rasm). 
 
3.1-rasm. Iqtisodiyotning davriy rivojlanishi 

---

39 
Iqtisodiy davrlar to‘rtta bosqichni o‘z ichiga oladi. Birinchi 
bosqich iqtisodiy rivojlanishning eng yuqori darajasiga erishilgan 
bosqich bo‘lib, u «
cho‘qqi
» deb yuritiladi. Bu iqtisodiyotda ish bilan 
to‘liq bandlik, ishlab chiqarish to‘la quvvatda ishlayotganligi, 
shuningdek, mahsulotlarning baho darajasining 
o‘sish holati 
kuzatiladi. 
Keyingi bosqich 
pasayish (retsessiya) 
bosqichidir. Bunda ishlab 
chiqarish va bandlik darajalari kamayadi, ammo bahoning o‘sish 
darajasi pasaymaydi. Bu bosqich faol va uzoq davom etsagina 
bahoning o‘sish darajasi sustlashishi mumkin. 
Pasayishning quyi 
nuqtasida ishlab chiqarish va bandlik eng quyi darajaga tushadi va 
turg‘unlik davri boshlanadi. 
Ko‘tarilish 
bosqichida ishlab chiqarish va bandlik darajasi asta-
sekin oshib, ishlab chiqarish quvvatlaridan to‘liq foydalanish va to‘liq 
bandlik darajasiga erishiladi. 
Yuqorida ta’kidlaganimizdek, iqtisodiy davrlar bir xil 
bosqichlarga ega bo‘lsa-da, ammo ular davomiyligi va faolligiga ko‘ra 
o‘zaro farq qilib turadi. Shuning uchun ham iqtisodchilar, bu 
jarayonlarni iqtisodiy davrlar deb emas, balki iqtisodiy tebranishlar deb 
atash to‘g‘ri bo‘ladi deb hisoblashadi. Iqtisodiy tebranishlarning asosiy 
sababi sifatida iqtisodichilar uch omilni ko‘rsatadi. 
Birinchi guruh olimlar iqtisodiy tebranishlarning asosiy sababi 
texnika va texnologiyalarda ro‘y beradigan o‘zgarishlar deb 
hisoblaydilar. Ularning fikricha fan-texnika yutuqlarini qo‘llash 
natijasida iqtisodiyotda o‘sish ro‘y beradi. Masalan avtomobilning 
yaratilishi yoqilg‘i sanoati, neft qazib chiqarish, ximiya, yo‘l qurilishi 
materiallari sanoatlarining jadal rivojlanishiga sabab bo‘ldi. Yangi 
texnologiyalar ishlab chiqarish unumdorligini bir necha baravar 
oshirish, ilgari foydalanilmagan resurslarni ishga tushirish imkonini 
beradi. Texnik va texnologik yangiliklar doim ham yaratilavermasligi 
iqtisodiyotdagi tebranishlarga sabab bo‘ladi. 
Olimlarning yana bir guruhi iqtisodiy bosqichlarni siyosiy va 
tasodifiy vaziyatlarga bog‘lashadi. 
Bu jarayonni monetar siyosatga bog‘laydigan olimlar ham 
mavjud. Ya’ni, davlat qanchalik ko‘p pul bosib chiqarsa, uning qadri 
shunchalik kamayib boradi va aksincha, pul miqdori qanchalik kam 
bo‘lsa, ishlab chiqarish ko‘lamining pasayishi va ishsizlar sonining 

---

40 
ortishi shunchalik tezlashadi. Xullas, iqtisodiy bosqichlarni baholashga 
turli xil yondashuvlar mavjud. Ammo barcha iqtisodchilar, ishlab 
chiqarish va bandlilik darajalarini yalpi talab va boshqacha aytganda 
yalpi xarajatlar miqdoriga bog‘liq, degan fikrni qo‘llab-quvvatlaydilar. 
Chunki, korxonalar o‘z tovar va xizmatlarini ularga talab bo‘lsagina 
ishlab chiqaradi. Boshqacha aytganda, talab katta bo‘lmasa, 
korxonalarda tovar va xizmatlarni katta miqdorda ishlab chiqarish 
foydali emas. O‘z navbatida, ishlab chiqarishda bandlilik va 
daromadlar darajasi ham, aynan shu sababli, past bo‘ladi. Yalpi 
xarajatlar miqdori qanchalik ko‘p bo‘lsa, ishlab chiqarishning o‘sishi 
katta foyda olib keladi. Shuning uchun ishlab chiqarish, bandlilik va 
daromadlar darajasi ortib boradi. Iqtisodiy tebranishlar sabablarini, 
ularga ta’sir etuvchi omillarni o‘rganish, iqtisodiy tebranishlar 
amplitudasini 
qisqartirish 
barcha 
hukumatlar 
makroiqtisodiy 
siyosatining muhim maqsadlaridan biridir. 
Shu o’rinda quyidagi misolni keltiramiz. 2008-yilda yuzaga 
kelgan jahon moliyaviy -iqtisodiy inqirozi dunyodagi deyarli barcha 
rivojlan–gan mamlakatlarda makroiqtisodiy berqarorlikni keltirib 
chiqardi. 
Dastlab AQSh ipoteka bozorlarida namoyon bo‘lgan mazkur 
inqiroz yetarlicha to‘lov layoqatiga ega bo‘lmagan, qarzlarni qaytarish 
qobiliyati shubhali bo‘lgan qarzdorlarga ipoteka kreditlari berish 
amaliyotining jadallashuvi natijasida ro‘y berdi. 
Modomiki, ipoteka krediti o‘zining mohiyati bo‘yicha ko‘chmas 
mulk garovi hisobiga beriladigan kreditlar bo‘lsa-da, AQSh bozorlari 
bunday likvidli ko‘chmas mulklarga etarlicha «to‘yindi» va ularning 
narxlari keskin tusha boshladi. Buning ustiga investitsion banklarning 
AQSh ipoteka bozorlaridagi yangi moliyaviy «mahsulot» hisoblangan 
aktivlarni sekyuritizatsiyalash bo‘yicha operatsiyalarining avj olishi 
ipoteka bozorlaridagi tanazzullik holatlari ehtimolligini oshirdi. 
AQSh iqtisodiyoti yaratilgan shart-sharoitlar tufayli arzon kredit 
resurslariga to‘yindi va bu Federal zaxira tizimi (FZT) amalga 
oshirayotgan pul-kredit siyosatini o‘zgartirishiga olib keldi. Natijada 
2004 –2006 yillarda Federal zaxira tizimi foiz stavkalarni 6,25% gacha 
ko‘tardi. Kreditlarning qimmatlashuvi aholini ipotekaga nisbatan 
talabining pasayishiga va kreditlarni qaytarish bo‘yicha qarzdorlar 
to‘lovining qisqarishiga olib keldi. Pirovard natijada 2007- yil 

---

41 
boshida AQShda aholining ipoteka kreditlarini qaytarishi bilan bog‘liq 
muammo kuchaydi. Qarzdorlarning ko‘chmas mulk garovi bilan 
olingan kredit–larni qaytarishdan ko‘ra to‘lovlarni to‘lashdan bosh 
tortish holati kengaydi. Banklarning to‘lov qobiliyatiga ega bo‘lmagan 
mijozlarning ko‘chmas mulklarini qayta sotuvga qo‘yishi natijasida 
ipoteka bozoridagi taklif ko‘payib, bozordagi narxlarning keskin 
pasayishiga olib keldi. 
Pirovard natijada 2007-yil boshida AQShda aholining ipoteka 
kreditlarini 
qaytarishi 
bilan 
bog‘liq 
muammo 
kuchaydi. 
Qarzdorlarning ko‘chmas mulk garovi bilan olingan kreditlarni 
qaytarishdan ko‘ra to‘lovlarni to‘lashdan bosh tortish holati kengaydi. 
Banklarning to‘lov qobiliyatiga ega bo‘lmagan mijozlarning ko‘chmas 
mulklarini qayta sotuvga qo‘yishi natijasida ipoteka bozoridagi taklif 
ko‘payib, bozordagi narxlarning keskin pasayishiga olib keldi. 
Aksariyat moliyachi-iqtisodchilar vujudga kelgan moliyaviy 
inqirozning 
haqiqiy 
sabablaridan 
biri 
sifatida 
rivojlangan 
mamlakatlarda iqtisodiyotni haddan ziyod ortiqcha erkinlashtirish 
siyosatining «mevasi» ekanligini, ya’ni «o‘z-o‘zini boshqaruvchi 
bozor» g‘oyasini ilgari surish orqali davlatning milliy iqtisodiyotga va 
xususan moliyaviy bozorlarga aralashuvini cheklanganligi bilan ham 
izohlamoqdalar. 
Yuzaga kelgan global moliyaviy–iqtisodiy inqiroz jahonning 
asosiy moliyaviy markazlari hisoblangan yirik fond bozorlarini o‘z 
ichiga oluvchi mamlakatlar iqtisodiyotiga jiddiy ta’sir ko‘rsatdi. Uning 
o‘ziga xos xususiyati shundaki, moliyaviy inqiroz inflatsiya, qator 
banklar va moliyaviy muassasalarning tanazzulga yuz tutishi ta’sirida 
ishsizlik, ishlab chiqarish sur’atlarining pasayishi va boshqalar 
negizida iqtisodiy inqiroz shaklida kuchayib bormoqda. Bundan 
ko‘rinadiki, hozirgi jahon moliyaviy inqirozining o‘ziga xos xususiyati 
– bu uning iqtisodiyotning moliyaviy sektoridan boshlanib, real 
sektoriga o‘tganligidir. 
Global inqiroz bo‘yicha ko‘p sonli nashrlarni tahlil qilish shuni 
ko‘rsatdiki, dunyoning rivojlangan davlatlari uchun inqirozning 
harakat nuqtasi moliyaviy bozorlarning beqarorligi bo‘ldi va 
inqirozning rivojlanishi sxemasi quyidagi ko‘rinishda bo‘ldi: 
Moliyaviy bozorlarning beqarorligi → Kreditlarning qisqartirilishi 
va iste’molning pasayishi → Ishlab chiqarish va eksportning 

---

42 
qisqarishi, ishsizlikning o‘sishi. 
Shunga ko‘ra, hukumatlar darajasida inqirozdan chiqish bo‘yicha 
davlat dasturlarini ishlab chiqishda bandlik masalalarini, talabni 
rag‘batlantirish orqali ishlab chiqarish ko‘lamini kengaytirishga 
qaratilgan keskin choralarni ko‘rish masalasini ko‘ndalang qilib 
qo‘ydi.