M s h. N u r m a t o V a, s h. T. H a s a n o V a rasm, buyum yasash va tasviriy faoliyatga

0 ‘rta  guruhda  rasm  chizishga  o ‘rgatishning  mazmuni  va  vazi­
falari.
Bu  guruhda  o'rgatishning vazifalari  quyidagilar:
T o ‘g ‘ri  to ‘rtburchakli  va  aylanasimon  shakldagi  predm etlarning 
tasviri  ularning  tuzilishini,  asosiy  qismi  va  detallarini  berishga  o ‘r- 
gatish.
Rangdan  badiiy  ifodalash  vositasi  sifatida  foydalanishga  o ‘r- 
gatish.
Q og'oz  m arkazida  predm etni  joylashtirishda  kompozitsion 
uquvni  bilishni  rivojlantirish.
103

---

Rasmni  qalam va b o ‘yoq bilan  b o ‘yashda  texnik  ko‘nikm alam i 
mustahkamlash.
Bu  guruhda  bolalarga  ritm ik  joylashgan  predm et  qismlarining 
tasviri  (yuqorida, pastda,  bir tom onda, boshqa tom onda)  ham da bir 
qancha  proporsional joylashgan  qismlarning  tasviri  o ‘rgatiladi.  Bu 
alohida qismlarni o ‘zaro solishtirish va tahlil qilish im konini beradi. 
M asalan,  Qorbobo va  archa  2  tom onlam a joylashgan  novdalari  b i­
fen.  Bu  guruhda  tasviri  qiyin  b o ig a n   obyektni,  ya’ni  odam ning 
rasmini  chizish  mashg‘ulotlarga  kiritiladi.  Odam  rasm ini  chizish- 
dan  oldin bolalar soddaroq shakllam i,  ya’ni  qorbobo,  nevolyashka, 
matreshka,  qo‘g ‘irchoqlam i  chizishga  o ‘rgatilgan  edi.
K atta  guruhda  rasm  chizishga  o ‘rgatishning  m azm uni  va  vazi­
falari.  Bu  guruhda  bolalarning  tasviriy  va  yorqin  obrazlam i  yarat- 
ish  qobiliyatlarini  o ‘stiruvchi  turli  usullardan  foydalanib,  chizishga 
o'rgatiladi.  Bunda  quyidagi  vazifalar bor:
Predm etning  shaklini,  uning  belgilarini,  hajmini  va  qismlari­
ning joylashishini  o ‘rgatishni  davom  ettirish.
Rasm da  sodda  harakatlarni  tasvirlashga  o ‘rgatish.
Rang  qobiliyatlarini  rivojlantirish  va  mustahkamlash.
Qalam  bilan  (shtrixlash  usullari)  va  b o ‘yoqlar,  m o ‘yqalam  ha- 
rakatlarining  usullari  bilan  ishlashda  texnik  ko‘nikm alarni  rivoj­
lantirish.
Rangli  b o ‘rlar,  k o ‘m irlar,  akvarel  b o ‘yoq  bilan  chizish  usullar­
ini  o'rgatish.
Bu yoshda bolalar rasm da bir xil predm etning  o ‘xshash va farqli 
tom onlarini  tasvirlash  va  topishga  o ‘rganadilar.  M asalan,  2ta  olm a 
shakli va rangi  bilan  farqlanadi yoki lavlagi bilan turup,  ular sabza- 
votlar uchun  um um iy b o ig a n   dumaloq  shaklda.  Bu  guruhda bola­
lar yana  asosiy  spektr  ranglari bilan  tanishib,  rasm da  ularning  chi­
royli  turlanishlarini  keltirib  chiqarishni  o ‘rganadilar.  Bolalar  rangli 
qalam lardan tashqari oddiy qora qalam bilan predm etning um um iy 
belgilarini  chizib  olish uchu n   foydalanadilar.
Bu  guruhda  tasvirlash  qobiliyatiga  va  k o ‘nikm alarga  o ‘rgatish 
yakunlanadi.  Bunda  quyidagi  asosiy vazifalar bor:
N aturadan va ta saw u r qilishdan predm etning xarakterli belgilari, 
tuzilishi,  hajm ining  tasviriga  o ‘rgatish.
Shakl  va  bo'yoqlarning  boyligini  tasvirlab  berishga,  yorqin  ob- 
razlar yaratishga  o'rgatish.
104

---

K om pozitsion  qobiliyatlam i  rivojlantirish  (predm etning  hajmi 
va  shaklining  xarakterini  hisobga  olib,  predm etni  qog‘ozda  joy­
lashtirish).
Rang  qobiliyatlarini  rivojlantirish  (bir  xil  rangning  turli  otten- 
kalarini bera  olish  qobiliyati).
Texnik  ko‘nikm alam i  rivojlantirish  (bo‘yoqlam i  boshqacharoq 
b o ‘yoq  olish  uchun  aralashtirish,  predm et  shakli  b o ‘yicha  qalam - 
da  shtrix  o ‘tkazish).
Olti  yoshli  bolalarda  analitik  fikrlash  qobiliyati  yaxshi  rivojlan- 
gan  b o ‘ladi.  U lardan  turga  m ansub  predm etlar  belgisini  ajrata  ol- 
ganliklari  kabi,  ularning  bir  predm etni  boshqasidan  ajratib  turav- 
chi  individual  xususiyatlarini  ham   tasvirlay  oladilar.  Bu  esa  ijodiy 
tasaw u rn i  rivojlantiradi.
0 ‘rta   guruhda  mazmunli  rasm   chizishga  o ‘rgatislming  mazmu- 
ni  va  vazifalari.  0 ‘rta  guruh  bolalariga  rasm   m ashg‘ulotlari,  aso­
san,  yil  boshidan  o'tkazila  boshlanadi,  sababi,  kichik  guruh  bola­
lariga  qaraganda,  u lar  m a’lum   m azm un  asosida,  lo ‘nda  qilib  rasm 
ishlay  olish  qobiliyatiga  egadirlar.  Bolalarda  rasm   chizish  m alaka- 
sini  rivojlantirish  m aqsadida  2—3  predm etni  ko‘rsatish  m ashqlari 
bilan  boshlash  maqsadga  muvofiqdir.  Rasm  ishlash  m azm uni  quy- 
idagilardir:
M azm uni  jih atd an   bir-biriga  o ‘xshash  2—3  predm etli  rasm 
chizdirish.
Bir  necha predm etlarning joylanishini  belgilash.
Bola  4  yoshdan  boshlab  predm etlarning  yonm a-yon  joylani­
shini,  odam lam ing ko‘rinishini faqat old tom o nd an ,  hayvonlam ing 
ko£rinishini  faqat  yon  tom ondan b ir y o ‘lda  chiza  olish  qobiliyatiga 
egadirlar.  M asalan,  «Bolalamig  qishki  o ‘yinlari».
0 ‘rta  guruhlarda  rasm  chizish  orqali  bolalarning  og'zaki  nut- 
qini  o ‘stirish  bilan  ularni  o ‘rab  turgan  tevarak-atrof bilan  ham   ta ­
nishtirish  maqsadga  muvofiqdir.  Bu  yoshdagi  bolalar  uch u n   quyi­
dagi  rasm larni  tavsiya  qilish  mum kin:
«Qizcha  uy  atrofida  o ‘ynayapti».
«Qish,  bolalar qorbobo  yasayaptilar».
«Bo‘g‘irsoq»,  «C hipor tovuq».
O 'rta   guruhdagi  bolalar  rasm   chizishni  faqat  bir  yoiialishda 
chizishlaridan  tashqari,  bir  varaqni  to ‘ldirib  chizish  malakalarini 
ham   rivojlantirib  boradi.  M a’lum   narsani  k o ‘rib,  tasaw u r  qilgaii
105

---

holda rasm  chizadi,  uning  aqliy  qobiliyati  rivojlanadi,  o ‘sib  boradi. 
H ar  bir  mashg‘ulot  bolalarni  aqliy  va  estetik  ruhda  tarbiyalashga, 
jam oat  ishlarini  bajara  olishiga  asos  bo‘ladi.  N .K .K rupskayaning 
fikricha,  «Bolaga  beriladigan  ta ’lim -tarbiya  m ehnatni  sevishdan, 
uni  e ’zozlashdan  boshlanadi».  Bu  mashg‘ulotlarni  o ‘tkazish  aso­
san  bolalarning  kuzatuvchanligi  asosida  olib  boriladi,  shunda ular­
ning  og‘zaki  nutqi,  mustaqil  fikrlay  olishi,  har  xil  mavzularda 
rasm  chiza  olish  ko‘nikm alari  rivojlanadi.  Bolalarda  rasm  chizish 
ko‘nikmasi  asosan  og‘zaki  nutq  orqali  amalga  oshiriladi.  M asalan, 
bola  bironta  qiz,  uy  rasmlarini  chizib,  u   haqda  kichik  ertak  ham  
to ‘qishi  m um kin.  M a’lum  maqsadli rasm bolaga ko'rsatilayotganda 
aniq  maqsadga  ega  bo‘lishi  kerak.  Bola  ko‘rsatilayotgan  rasmni 
aniq  ko‘rib  chiza  oladi,  lekin  uning  yon  tom onini,  ustini  chizish­
ni  bilmasligi  mum kin.  Talabalarga  ishlangan  rasmlar  nam unasidan 
ko‘rsatib,  quyidagilarga  alohida  e ’tibor  berishlarini  eslatish  kerak. 
M asalan,  predm etlarning  proporsional,  sim m etrik  joylashganli- 
gi  uylar,  daraxtlar,  samolyotning  parvoz  qilayotganini  chizdirish 
orqali  bolalarda  tahlil-sintez  usulidan  foydalanish  muhimdir.
Yuqorida  qayd  qilinganidek,  quyidagilarga  aham iyat  berish 
kerak:
*  mavzuning  m azm uni  aniq  bo‘lishiga;
*  obyektlar  orasidagi  bog‘lanishga;
*  m a ’lum   maqsadga yo'naltirilgan  mavzu  b o ‘lishiga  e ’tibor  be­
rish  kerak.
Bu yoshdagi  bolalarga  rangli  qog‘ozlar berilib,  m aqsad  aytiladi. 
M asalan,  bola  k o ‘k  rangda  —  o'tlarning,  havo  rangda  —  suvning, 
sariq  rangda  —  qum ning  ko‘rinishini  tasvirlay  oladi,  yoxud  «Baliq­
lar  suzyapti»,  «Jo‘jalar  o ‘t  ustida  o ‘ynayaptilar»  kabi.  Bolalarning 
aqliy  qobiliyatlarini  tekshirish  m aqsadida  tarbiyachi  bir  predm et 
yoki  jism ni  k o ‘rsatib,  uning  varaq  ustida  joylashishini  so‘roqlar 
bergan  holda,  suhbat  orqali  aniq  maqsad  asosida  rasm   chizdirish 
kerak.  Bunda albatta,  tarbiyachining bilimdonligi  katta m ahorat  ta ­
lab  qiladi.  Bolalarning  bir yarim   yilda  chizgan  rasmlari  o ‘lchovlari 
asosan  bir  xil.  N .P.Sakulinaning  tajribasi  shuni  ko‘rsatdiki,  bola 
chizgan  rasm larini  past  va  balandligini  ko'rsatish  va  farqini  tush- 
untirish  lozimdir.  T o ‘rt  yoshli  bolalarda  rasm  chizish  ko‘nikm alari 
o ‘sib  boradi,  u lar  kattalar  chizgan  rasmlarni  tom osha  qilgan  holda 
taqlid  qilib,  rasm  chizishga  urina  boshlaydilar.  X oh  ota-ona,  xoh
106

---

tarbiyachi  bola tom onidan  chizilgan  rasm larni  bola  oldida  bahola- 
shi kerak.  Bolalar o ‘rtoqlarining chizgan rasm larini yaxshi,  yom on- 
ligi va xatolarini  ko‘rsatishlari  kerak.
Bunda  quyidagi vazifalar bor:
Bir-biriga  m azm unan  b o g iiq   2—3  ta  predm etni  tasvirlashga 
o ‘rgatish.
K om pozitsion  qobiliyatlarni  o ‘stirish  (1  ta   chiziqda  bir  nechta 
predm etni  yonm a-yon joylashtirish  yoki  b u tu n   varaqda  osmon  va 
yem i  chizish).
Bolalarga  beriladigan  mavzular  qiyin  emas:  uy,  uyning  yoni- 
da  daraxt  o ‘syapti,  skameyka  turibdi;  uy  yoki  daraxt  yonida  qiz- 
cha  sayr  qilib  yuribdi,  o ‘tloqda jo ‘jalar  sayr  qilishyapti;  o ‘t,  gullar, 
quyosh  n u r  sochyapti.  Bu  rasmlarda  m azm unli  rivojlanishni  bola­
lar ko‘rsatishmaydi.  Bolalar 2—3  predm etni  yonm a-yon  chizishadi, 
ular  orasida  hech  qanday  harakat bo gianm ag an.
K atta guruhda  m azm unli  rasm  chizishga  o ‘rgatishning  m azm u­
ni  va  vazifalari.  Bola  besh  yoshdan  boshlab  m a iu m   mavzudagi 
rasmlarni  chiza  olish  qobiliyatiga  ega  b o ia d i.  U  tevarak-atrofni 
o ‘zgarishlarini  ta saw u r  qila  oladi  va  chizishga  harakat  qiladi.  Bu 
yoshdagi  bolalarga  quyidagi  mavzudagi  rasm lar  chizish  tavsiya.qi­
linadi:
«Bolalarning  qishki  o ‘yinlari».
«Bog‘chada  senga  nim alar  qiziqarli,  shularni  chiz».
«M en  onam ga  guldasta  sovg‘a  qilyapman».
«Quruvchilar yangi  uy  quryaptilar».
«Ona bolani bog‘chaga  olib  ketyapti».
«Bolalar  qorbobo  yasayaptilar».
K atta  guruhdagi  bolalar  badiiy  asarlardan  olingan  taassurotlari 
asosida  va  ertak  m azm unini  tushungan  holda  quyidagi  mavzuda 
rasm  chiza  oladilar.  «Ikki  ochko‘z  ayiqcha»,  «Ayyor  tulki  va  kul- 
rang  b o ‘ri»,  «Mushuk,  xo‘roz  va  tulki»  va  boshqalar.  Bu  chizdi- 
rilgan  rasm lar  aniq  va  aniq  masalada  b o iish ig a  aham iyat  berish 
kerak.  M asalan,  «14-yanvar  — Vatan  him oyachilari  kuni»,  «8-mart
—  onalar  bayrami»,  «21-m art  —  N avro‘z  bayrami».  K atta  guruh­
da o ‘tkaziladigan  rasm m ashg‘ulotlari  qiziqarli,  savollarga javob  ol­
gan  holda,  asarda  qatnashayotgan  h ar b ir  personajga  tavsif bergan 
holda  ranglarni  tanlay  olish  va  varaqqa  joylashtirish  vazifalarini 
belgilash  kerak.  Bolalar  tom onidan  ishlanayotgan  har  bir  rasmda
107

---

predm etlarning  hajmi,  o ‘lchovlarini  cham alash  bilan  birga,  uzoq- 
yaqin,  oldinm a-ketin,  ustm a-ust,  ketm a-ket  joylash  mumkinligini 
tushuntirish  kerak.  Bu  yoshdagi  bolalar,  ayniqsa,  ertak  m ultfilm - 
lam i  tom osha  qilishni  yaxshi  ko‘rganliklari  sababli  shu  mavzudagi 
rasm lar chizishni yaxshi ko‘radilar.  N .P.Sakulinaning fikricha, bola 
rasm  chizishni varaqning  eng  chetidan boshlab  chizish  bilan birga, 
predm etlarning joylashishini ko'rsatishi  kerak va b o ‘yoqlarni  tanlay 
olishi  ham   m uhim   ahamiyatga  egadir.  Bolani  rasm  m ashg‘ulotiga 
tayyorlash  uchun  unga  kerakli  rasm  anjonjlarini  hozirlagan  hol­
da,  bironta  kuy  eshittirib,  akvarel  b o ‘yoq  berib,  m a’lum  mavzu  va 
maqsad  asosida  rasm  chizish  ishini  boshlash  lozim.
5—6  yoshli bolalarning  m azm unli  rasmlarining  m azm uni  ancha 
boy  b o ‘ladi.  Bunda  bolalar  faqat  predm etlarni  chizishmaydi,  balki 
predm etlarning  atrofidagi  sharoitni  ham   tasvirlaydi.
Bunda  quyidagi vazifalar bor:
Obyektlar  orasidagi  o ‘zaro  m azm unan  bog‘liqlikni  tasvirlash­
ga  o ‘rgatish.
K om pozitsion  qobiliyatlarni  rivojlantirish  (bunda  qog‘ozda go- 
rizontal  chiziqni  belgilab  chizish).
Rang  qobiliyatlarini  rivojlantirish.
Bu  yoshdagi  bolalarda  har  bir  mavzuning  m azm uni  oldindan 
to ‘g‘ri  aniqlangan  b o ‘lishi  kerak.  Ularga  m asalan,  «Bayram»  m a- 
vzusini  berish  kerakmas,  chunki  bola  yo  mavzuga  aloqador  b o ‘l- 
magan  narsani  chizishi  yoki  o ‘zining  im koniyatiga  to ‘g‘ri  kel- 
maydigan,  kuchi  yetmaydigan  masalani  qo‘yishi  mum kin.