M orta arnawli bilimlendiriw ministrligi berdaq atinda ġ I qaraqalpaq mámleketlik universiteti

Jaqtılıqtıń tuwrı sızıq boyınsha tarqalıw nızamı.
Bir tekli ortalıqta jaqtılıq tuwrı sızıq boyınsha tarqaladı. Bul nızam biziń 
eramızdan shama menen 300 jıl burın jasaǵan Evklidke tiyisli dep esaplanatuǵın 
optika boyınsha shıǵarmada ushırasadı. Biraq, jaqtılıqtıń tuwrı sızıq boyınsha 
tarqalıw nızamınıń onnan ádewir burın da belgili bolǵan dep esaplawǵa tiykarlar 
bar.

---

6 
Bul nızamnıń tájiriybedegi dálili retinde jaqtılıqtıń noqatlıq dáreklerin 
paydalanǵanda anıq sayalardıń yamasa kishi tesikti paydalanǵanda zatlardıń 
súwretleriniń payda bolıwın kórsetiw múmkin. Noqatlıq dárek (yaǵnıy ólshemleri 
predmetke shekemgi qashıqlıqqa salıstırǵanda júdá kishi bolǵan derek) penen 
jaqtılandırǵanda predmettiń konturı menen onıń sayası arasındaǵı qatnas tuwrı 
sızıqlardıń járdemindegi geometriyalıq proekciyalawǵa sáykes keledi [3]. 
Tap sol sıyaqlı, kishi tesiktiń járdeminde súwrettiń alınıwına sáykes keledi. Bul 
jaǵdayda súwrettiń forması menen ólshemleri proekciyalawdıń tuwrı sızıqlı 2 
nurlardıń járdeminde alınatuǵınlıǵın kórsetedi [3]. 
Tuwrı sızıq boyınsha tarqalıwdı tájiriybede isenimli túrde tastıyıqlanǵan dep 
aytıwǵa boladı. Bul nızam tereń mániske iye, sebebi tuwrı sızıq túsiniginiń ózi, 
shaması, optikalıq baqlawlardan kelip shıqqan bolsa kerek. Tuwrı sızıq túsinigi eki 
noqat arasındaǵı eń qısqa qashıqlıqqa sáykes keledi. Al bunday sızıq bir tekli 
ortalıqtaǵı jaqtılıq tarqalatuǵın sızıq bolıp tabıladı. Usı jaǵdaydan áyyemgi 
zamanlardan baslap kóriniw baǵıtı boyınsha hár qıylı buyımlardıń tuwrı sızıqtıń 
boyında jaylasqanın anıqlaw usılı kelip shıqqan [3]. 
Bul qubılıstı tereńirek izertlewler júdá kishi bolǵan tesiklerge kelgende 
jaqtılıqtıń tuwrı sızıq boyınsha tarqalıwı nızamınıń buzılatuǵınlıǵın kórsetedi. 
Mısalı, tájiriybede tesiktiń ólshemi 0,5 mm bolǵan jaǵdayda biz anıq súwretti 
alamız, al tesiktiń ólshemi 0,02-0,03 mm bolǵan jaǵdayda alınǵan súwrettiń 
anıqlıǵı júdá tómenleydi. Tesiktiń sızıqlı ólshemi 0,5-1 mkm bolǵan jaǵdayda 
súwret pútkilley alınbaydı hám ekran derlik bir tekli jaqtılandırǵan boladı. 
Jaqtılıqtıń tuwrı sızıqlı tarqalıw nızamınıń buzılıwı difrakciya haqqındaǵı tálimattı 
úyrengende qaraladı [3].