M orta arnawli bilimlendiriw ministrligi berdaq atinda ġ I qaraqalpaq mámleketlik universiteti

 
 
 
 
 

---

7 
1.2. Optikalıq teoriyalardıń rawajlanıwınıń eń baslı dáwirleri. 
 
N'yuton jasaǵan dáwirde daniyalı astronom Ryomer (Olaf Kristensen Ryomer, 
1644-1710) tárepinen 1676-jılı YUpiterdiń joldaslarınıń tutılıwı qubılısı tiykarında
 
planetalar arasındaǵı keńisliktegi jaqtılıqtıń tezligin anıqlaw boyınsha ólshewler 
ótkerildi. Sol waqıtları Jerdiń orbitası menen YUpiterdiń orbitasınıń diametrleriniń 
dál shaması belgisiz edi. Usınday qátelikler menen ótkerilgen ólshewler shama 
menen 230 000 km/s nátiyjesin berdi. Jaqtılıqtıń tezliginiń usınday úlken mánisi 
N'yutonnıń zamanlaslarında onıń jaqtılıq haqqındaǵı kózqaraslarınıń durıs emes 
ekenligi haqqında pikirlerdi payda etti. Sebebi usınday úlken tezlik penen 
qozǵalatuǵın bólekshelerdi kóz aldıǵa keltiriw dım qıyın edi. Biraq, biz házirgi 
waqıtları bunday kóz-qarastıń orınlı emes ekenligin atap ótiwimiz kerek. Sebebi, 
kóp sanlı korpuskulalardıń (β-nurlarınıń, kosmos nurlarınıń quramına kiretuǵın 
bólekshelerdiń, házirgi zaman tezletkishlerinde tezletilgen hár qıylı zaryadlanǵan 
bólekshelerdiń) tezlikleri jaqtılıqtıń tezligine júdá jaqın [3]. 
Tap sol sıyaqlı keyinirek matematik hám mexanik Leonard Eyler (1707-1783) 
tárepinen usınılǵan ideya da biziń ushın isenimli emes ideya bolıp shıqtı. Eylerdiń 
ideyası boyınsha Eger Quyash úzliksiz túrde barlıq táreplerge bólekshelerdi 
oǵada úlken tezlikler menen shıǵaratuǵın bolsa, onda ol tez arada, bir neshe 
ásirlerdiń ishinde úlken ózgeriske ushırap, kishireyip qalǵan bolar edi. Házirgi 
waqıtlardaǵı massa menen energiya arasındaǵı baylanıs nurlanıw processiniń 
barısında Quyashtıń massasınıń úzliksiz túrde kishireytetuǵınlıǵın moyınlawǵa 
májbúrleydi. N'yutonnıń jaqtılıqtıń tábiyatı jónindegi bir qatar kóz-qarasları biziń 
kúnlerimizdegi hám pútkilley basqa eksperimentallıq bazada alınǵan házirgi 
waqıtlardaǵı kóz-qaraslarǵa qayshı kelmeydi [3]. 
N'yutonnıń zamanlası Xristian Gyuygens (1629-1695) óziniń "Jaqtılıq 
haqqındaǵı traktat" miynetinde jaqtılıqtıń basqa teoriyasın usındı. Ol akustikalıq 
hám optikalıq qubılıslar arasındaǵı uqsaslıqtan kelip shıǵıp, jaqtılıq qozıwların 
ayrıqsha bolǵan ortalıq – materiallıq denelerdiń ishin de, olar arasındaǵı keńislikti 
de toltırıp turatuǵın efirdegi tarqalatuǵın serpimli impul'sler dep qarawdı usındı[3]. 

---

8 
Jaqtılıqtıń oǵada úlken bolǵan tarqalıw tezligin efirdiń serpimligi hám tıǵızlıǵı 
menen baylanıslı hám efirdiń bóleksheleriniń tez orın almastırıwınıń nátiyjesi emes 
dep esapladı. Suwdıń betindegi tolqınnıń tarqalıwın baqlawlardan suw 
bóleksheleriniń joqarıǵa hám tómenge qaray salıstırmalı ástelik penen qozǵalısı 
suwdıń beti boyınsha tez qozǵalatuǵın tolqınlardı payda etetuǵınlıǵı kelip shıǵadı. 
Gyuygens jaqtılıq tolqınları haqqında aytqan hám keyinirek jaqtılıq tolqınları 
haqqında durıs tájiriybelik maǵlıwmatlardı alǵan bolsa da, bizler házirgi 
waqıtlardaǵı jaqtılıq tolqını ushın beretuǵın mániske sáykes keletuǵın mánisti 
bermedi. Ol jaqtılıqtı sferalıq betler boyınsha tarqaladı dep esapladı hám oǵan 
qosımsha mınaday gápti qostı: "Men tastı taslaǵanda payda bolatuǵın suw 
betindegi tolqınlarǵa uqsaslıǵına baylanıslı bul betlerdi tolqınlar dep atayman"[5]. 
Ol jaqtılıq qubılıslarındaǵı orın alatuǵın dáwirlikti boljamadı hám "… bul 
tolqınlardı birinen keyin ekinshisi birdey qashıqlıqlarda qozǵaladı" dep esaplamaw 
kerek dep kórsetti. Usı jaǵdayǵa baylanıslı ol hesh qashan tolqın uzınlıǵı túsinigin 
paydalanbadı hám qanday kishi bolǵan tesik arqalı ótetuǵın bolsa da jaqtılıq tuwrı 
sızıqlı qozǵaladı, sebebi kishi bolsa da tesik efirlik materiyanıń júdá kishi bolǵan 
oǵada kóp sanlı bólekshelerin ótkeriw ushın jetkilikli dárejede úlken dep esapladı. 
Ol Grimal'di (onıń shıǵarması qaytıs bolǵannan keyin 1665-jılı jarıq kórgen) hám 
Guk tárepinen 1672-1678 jılları atap ótilgen difrakciya qubılısına hesh qanday 
itibar bermedi. Tap sol sıyaqlı, ol óziniń traktatında N'yuton saqıynalarına da itibar 
bermegen. N'yutonnıń ózi bul saqıynalardıń payda bolıwın jaqtılıqtıń dáwirliginiń 
dálili dep qaradı [5]. 
Keltirilgen maǵlıwmatlar qabıl etildi. Gyuygenstiń N'yutonnıń korpuskulalıq 
teoriyasına qarama-qarsı qoyılatuǵın jaqtılıqtıń tolqınlıq teoriyasın dóretiwshi bolıp 
tabıladı degen keń tarqalǵan pikirdiń durıslıǵına gúmán payda etedi. 
GyuygensN'yutonlar dáwirinde tolqınlıq teoriya tek sxemalıq túrde belgilengen 
edi. Usınıń menen birge sonday kóz-qaraslardıń eń áhmiyetli elementi bolǵan 
jaqtılıq qubılısınıń dáwirli ekenligi N'yuton tárepinen onıń atı menen atalatuǵın 
N'yuton saqıynaları dep atalatuǵın saqıynalardı payda etiw boyınsha ótkerilgen 
tájiriybelerde ayqın túrde moyınlandı [5]. 

---

9 
Házirgi waqıtları bunday saqıynalar tiykarında hár qıylı reńli jaqtılıq nurlarınıń 
tolqın uzınlıǵın ólshew qıyın proceduralardıń qatarına kirmeydi [5]. 
Gyuygens principleriniń ishindegi onıń ismi menen atalatuǵın ulıwmalıq princip 
úlken áhmiyetke iye. Bul princip jaqtılıq impul'sleriniń tarqalıw baǵıtın anıqlaw 
ushın qollanılatuǵın usıl sıpatında usınılǵan. Bul principtiń járdeminde Gyuygens 
tek ǵana jaqtılıqtıń shaǵılısıw hám sınıw nızamların ǵana túsindirip qoymay, 1670 
jılı Bartolinus tárepinen 1670-jılı ashılǵan island shpatındaǵı qos nur sındırıw 
qubılısın da túsindire aldı [6]. 
Gyuygens principiniń mazmunın bılayınsha aytıw múmkin: 
Jaqtılıq qozıwı jetip keletuǵın hár bir noqat óz gezeginde bunnan keying 
ekinshi tolqınlardıń deregi bolıp tabıladı; bul ekinshi tolqınlardı bazı bir waqıt 
momentinde aylanıp ótetuǵın bet usı momenttegi haqıyqıy tarqalatuǵın tolqınnıń 
frontına sáykes keledi. Usınday eń dáslepki formasında Gyuygens principi tek ǵana 
tolqın frontınıń tarqalıw baǵıtı haqqında ǵana aytadı. Al sol front bolsa ekinshi 
tolqınlardı sırtınan aylanıp ótetuǵın geometriyalıq betke teńlestiriledi. Shın 
mánisinde gáp tolqınnıń tarqalıwı haqqında emes, al usınday bettiń tarqalıwı 
haqqında júredi hám Gyuygenstiń islegen juwmaqları tek ǵana jaqtılıqtıń tarqalıw 
baǵıtına ǵana tiyisli [6]. 
Usınday túrde Gyuygens principi óziniń mánisi boyınsha geometriyalıq 
optikanıń principi bolıp tabıladı hám, sonlıqtan, onı tolqın uzınlıǵı tolqın frontınıń 
ólshemlerine salıstırǵanda sheksiz kishi bolatuǵın geometriyalıq optika 
paydalanılatuǵın jaǵdayda ǵana paydalanıw múmkin [6]. 
XVIII ásirde jaqtılıqtıń korpuskulalıq teoriyası ilimde húkimdarlıq etti. Biraq 
jaqtılıqtıń korpuskulalıq hám tolqınlıq teoriyaları arasındaǵı gúres toqtamadı. 
Korpuskulalıq teoriyaǵa L.Eyler (1746-jılı jarıq kórgen "Jaqtılıqtıń hám reńlerdiń 
jańa teoriyası" miynetinde) hám M.V.Lomonosov (1756-jılı jarıq kórgen 
"Jaqtılıqtıń payda bolıwı haqqındaǵı sóz hám reńler haqqındaǵı jańa teoriya" 
miynetinde) qarsı shıqtı hám olar jaqtılıqtıń efirdiń tolqın tárizli terbelisleri 
haqqındaǵı kóz-qarastı rawajlandırdı [6]. 

---

10