M orta arnawli bilimlendiriw ministrligi berdaq atinda ġ I qaraqalpaq mámleketlik universiteti

I. Оptika bóliminıń tiykarǵı wazıypası. 
1.1. Optikanıń tiykarǵı nızamları. 
 
Bir qatar tariyxıy derekler boyınsha (bul tariyxıy maǵlıwmatlardı haqıyqatlıqqa 
tolıq sáykes keledi dep tastıyıqlay almaymız) jaqtılıq teoriyalarınıń eń birinshisi – 
kóriw nurlarınıń teoriyası biziń eramızdan burınǵı 400-jıldıń átirapında grek 
filosofı Platon tárepinen usınıldı dep esaplanadı [2]. 
Kóriw nurlarınıń teoriyası kózden nurlar shıǵadı hám olar predmetler menen 
ushırasıp, olardı jaqtılandıradı hám qorshap turǵan dún'yanıń kóriniwin 
támiyinleydi dep boljadı. Platonnıń usınday kóz-qarasın áyyemgi dáwirlerdegi kóp 
sanlı alımlar qollap-quwatladı hám olardıń ishinde biziń eramızǵa shekemgi III 
ásirde jasaǵan Evklid kóriw nurları teoriyasınan kelip shıqqan halda jaqtılıqtıń 
tuwrı sızıq boyınsha tarqalıwı haqqındaǵı tálimattıń tiykarın saldı hám shaǵılısıw 
nızamın ashtı [2]. 
Optikalıq izertlewler júrgiziwdiń eń dáslepki dáwirlerinde-aq optikalıq 
qubılıslardıń tómendegidey tiykarǵı tórt nızamı ashılǵan edi: 
Jaqtılıqtıń tuwrı sızıqlı tarqalıw nızamı. 
Jaqtılıq dásteleriniń bir birinen ǵárezsizlik nızamı. 
Aynalıq betten jaqtılıqtıń shaǵılısıw nızamı. 
Eki móldir ortalıqtıń shegarasındaǵı jaqtılıqtıń sınıw nızamı [2]. 
Bul nızamlardı bunnan keyingi izertlewler olardıń birinshi ret qaraǵanda 
kóringenine salıstırǵanda ádewir tereń mániske iye ekenligin kórsetti. Ekinshiden, 
bul nızamlardıń qollanılıwınıń sheklengen hám olardıń tek juwıq nızamları 
ekenligi belgili boldı. Tiykarǵı optikalıq nızamlardıń qollanılıw shekleriniń tabılıwı 
jaqtılıqtıń tábiyatın izertlewdegi júdá áhmiyetli progressti bildiredi [2]. 
Bul nızamlardıń mánisi tómendegilerge alıp kelined 
Optika – fizikaniń bir bólimi bolıp, jaqtılıqtıń tarqaliwin hám qásiyetlerin, 
sonday-aq onıń materiya menen óz-ara tásirin úyrenetuǵın bólim. Optika bólimi 
ádetde, ultrafiolet hám infraqızıl nurlanıwdıń fizikasin túsindiredi [2]. 

---

5 
Оptíka bólimi – bul оptíkalıq betler hám díafragmalar menen shegaralanǵan
оptíkalıq оrtalıqlar. Оptíkalıq sístema keńíslíkte deneden (predmetten) taralıwshı
elektrоmagnít maydandı qayta bólístíríw (túrlendíríw) arqalı súwret payda etíy 
ushın qоllanıladı [2]. 
Оptíkalıq sístemada jaqtılıq nurlarıníń túrleníwí оptíkalıq betlerde jaqtılıqtıń 
sınıwı hám shaǵılısıyı, nurlardı díafragma járdemínde shegaralaw arqalı ámelge 
asadı [2]. 
Оptíkalıq sístema tómendegí funktsíоnallıq elementlerden turadı:
Оptíkalıq оrtalıqlar, оptíkalıq betler (shegaralar), ayna, díafragma, dífraktsíyalıq 
оptíkalıq elementler hám oníń bír sísteması retínde koz uyreníledí. [2]. 
Kóz - optíkalıq sístema bolíp, buyımnıń súwretín kózdíńjaqtılıqqa sezgír bolǵan
perdesínde sáwlelendíredí. Kóz sírtqí tárepden úsh perde menen oralǵan. Sırtqı 
perde sklera yamasa ogsíl perde dep ataladı. Bul tıǵız perde kózdí sırtqı 
tásírínlerden saqlaydı. Belok perdege ólshemlerí0, 001 sm den kíshí bolgan júdá 
kíshíjaqtılıqqa sezgírbolǵan elementlerden dúzílgen. Bul elementler kózdí bas miy 
menen baylanısqa keltíríwde hám kóríw nervtalshıqlarınıń ushları bolıp tabıladı[2]. 
Kózdíń aldınǵı bólegínde, ogsíl perde shaq perdege, tamırlı perde bolsa oq jay 
perdege aylanadı, oq jay perdeníń ortasında kóz qarashıǵı jaylasqan. Kózdíń 
qarashıǵı díafragma rolín atqaradı, onıń díametrí kózge túsíp atırǵan jaqtılıq 
muǵdarína qaray ózgeríp turadı. Qarashıqtıń artında ekí tárepleme dońes línza 
formasındaǵı taza elast xrustalsha (kóz gáwharı) jaylasqan. Shaq perde menen oq-
jay perde aralıǵında suwǵa uqsas suyuqlík boladı. Pútkíl kóz boslíǵíkóz 
gáwharınan , kózdíń arqa díywalına shekem batqan bo’limin , qoyıw taza 
shíyshege uqsas móldír suyuqlıq menen tolǵan [2].