M orta arnawli bilimlendiriw ministrligi berdaq atinda ġ I qaraqalpaq mámleketlik universiteti

1.3. Optikalıq teoriyalardıń rawajlanıwında Jan-Batist Jozef Furyenıń 
jumısları. 
 
XIX ásirdiń basında tolqınlıq optikanıń rawajlanǵan sisteması payda bola 
basladı. Bul sistemanıń payda bolıwında angliyalı Tomas YUng penen franciyalı 
Jan-Batist Jozef Furye
 
jumısları baslı orındı iyeledi. 1815-jılı Frenel' YUngtıń 
interferenciya principin qosıw jolı menen Gyuygens principin anıqladı. YUng ózi 
ashqan interferenciya principiniń tiykarında 1801-jılı shaǵılısqan jaqtılıqlardaǵı 
juqa plastinkalarda hár qıylı reńlerdiń payda bolıwın qanaatlandırarlı dárejede 
túsindire aldı. Gyuygens-Frenel' principi tek 8 jaqtılıqtıń tuwrı sızıqlı tarqalıwın 
ǵana qanaatlandırarlı dárejede túsindirgen joq, al jaqtılıqtıń tosqınlıqlardıń janınan 
ótkendegi intensivliktiń tarqalıwı haqqındaǵı máseleni de qanaatlandırarlı dárejede 
túsindire aldı (yaǵnıy difrakciya qubılısın qaradı) [7]. 
Eń aqırında, Frenel' menen Aragonıń tájiriybelerinde anıqlanǵan jaqtılıq 
tolqınlarındaǵı boylıq tolqınlardıń joq ekenligine baylanıslı efirdi jáne de ayrıqsha 
qásiyetler menen támiyinlew zárúrligi payda boldı. Serpimli qattı efirdiń usınday 
barlıq ózgesheliklerin bir biri menen sáykeslendiriw jaqtılıqtıń serpimli 
teoriyasındaǵı úlken qıyınshılıqlardıń bar ekenligin kórsetedi. Bunday teoriyanıń 
optikanıń basqa fizikalıq qubılıslar menen hesh qanday baylanısınıń joq 
ekenliginen derek berdi hám zattı táriyipleytuǵın optikalıq konstantalardı onıń 
basqa parametrleri menen baylanıstırıwǵa múmkinshilik bermedi [8]. 
Usınday jaǵdaydıń orın alıwına qaramastan Maykl Faradeyge optikalıq 
qubılıslardıń qanday da bir izolyaciyalanǵan processler emes, al, mısalı, optikalıq 
hám magnitlik qubılıslar arasında baylanıstıń bar ekenligin kórsetiwdiń sáti tústi. 
1946-jılı Faradey tárepinen magnit maydanındaǵı polyarizaciya tegisliginiń 
aylanıwı qubılısı ashıldı. Sonıń menen bir qatarda jáne bir zor effekt ashıldı: toq 
kúshiniń elektromagnitlik birliginiń elektrostatikalıq birligine qatnası 3·10
8
m/s, 
yaǵnıy jaqtılıqtıń tezligine teń bolıp shıqtı (Veber hám Kol'raush, 1856-jıl). Eń 
aqırında Dj.Maksvelldiń teoriyalıq izertlewleri elektromagnit maydannıń 
ózgerisiniń 
lokalizaciyalanıp 
qalmaytuǵınlıǵın, 
al 
vakuumde 
toqtıń 

---

11 
elektromagnitlik hám elektrostatikalıq birlikleriniń qatnasına teń bolǵan jaqtılıqtıń 
tezligindey tezlik penen tarqalatuǵınlıǵın kórsetti. Bul máseleniń juwmaǵı 1888-jılı 
ótkerilgen Gerctiń tájiriybelerinde tabıldı (elektromagnit tolqınlarınıń bar 
ekenliginiń eksperimenttegi ashılıwı). 1865-jılı Dj.Maksvell óziniń teoriyalıq 
izertlewleriniń tiykarında jaqtılıqtıń elektromagnitlik qubılıs ekenligi haqqındaǵı 
juwmaqqa keldi [2]. 
Jaqtılıqtıń tolqınlıq teoriyasınıń rawajlanıwı menen parallel' efir túsinigi de 
evolyuciyaǵa ushıradı Gyuygenstiń kóz-qaraslarında efir túsinigi pútkilley anıq 
emes. Lomonosov efirdiń múmkin bolǵan qozǵalıslarınıń hár qıylı tiplerin qarap, 
onı anıqlawǵa hám tereńletiwge tırıstı. Ol jaqtılıqtı efirdiń "dirildegen” qozǵalısı 
(terbelisi) menen baylanıstırdı. Lomonosovtıń elektrlik qubılıslardı efir menen 
baylanıstırıwǵa boladı dep esaplaǵanın atap ótiw júdá qızıqlı. 1756-jılı jazıla 
baslaǵan, biraq jazılıp pitkerilmegen "Elektr teoriyası" kitabında ol bılay jazdı: 
"Bul qubılıslar (elektrlik qubılıslar) hawası joq keńislikte, al jaqtılıq penen ot 
(jalın) boslıqta orın alatuǵın jáne efirden ǵárezli bolǵanlıqtan bul elektrlik 
materiyanıń efir menen teppe-teń ekenligi haqıyqatlıqqa tuwrı keledi"[5]. 
Bunnan keyin ol dawam etedi – "Bul jaǵdayǵa anıqlıq kirgiziw ushın efirdiń 
tábiyatın úyreniw kerek; Eger ol elektrlik qubılıslardı túsindiriw ushın tolıq jaramlı 
bolsa, onda olardıń efirdiń qozǵalısınıń saldarınan júzege keletuǵınlıǵınıń jetkilikli 
dárejedegi itimallıǵı bar boladı. Eń aqırında hesh qanday basqa materiya 
tabılmaǵan jaǵdayda, onda elektrdiń eń itimal sebebi qozǵalıstaǵı efir bolıp 
tabıladı". "Elektr teoriyasında" kózde tutılǵan tájiriybelerdiń birinde "Elektrlengen 
suwda yamasa elektrlengen shiyshede nur basqasha sına ma?" degen sorawǵa 
juwap beriw kózde tutılǵan [5]. 
Bul tek ǵana XIX ásirdiń aqırında orınlanǵan tiykarǵı elektrooptikalıq 
tájiriybelerdiń biri edi. XVIII ásirde tolqınlıq kóz-qaraslar Eylerdiń jumıslarında 
biraz rawajlandı. Eyler boyınsha sestiń hawanıń terbelisi sıyaqlı jaqtılıq efirdiń 
terbelisleri bolıp tabıladı [2].