M oliya 5-bob. Moliyaviy rejalashtirish va tartibga solish

107
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

A.V. Vahobov. T.S. Malikov
Dastlab, davlat xarajatlari tavsifiga murojaat qilish kerak. Chunki 
aynan davlat xarajatlari davlat moliyasining ijtimoiy vazifasi nimadan 
iborat ekanligini aniq ko‘rsatadi. Shunga mos ravishda, aynan davlat 
xarajatlarining tarkibi, tarkibiy tuzilmasi va hajmi moliya tizimi 
faoliyatining natijalarini o ‘zida aks ettiradi va bu tizim ijtimoiy 
takror ishlab chiqarish jarayonida o ‘z funksiyalarini bajarayaptimi 
yoki yo‘qmi, degan muammoni aniqlashga imkon beradi.
Takror ishlab chiqarish jarayonida davlat moliyasining rolini 
aniqlab olish uchun ularni bir necha belgilar bo‘yicha klassifikatsiya 
qilish mumkin.
Agar davlat xarajatlariga tovarlar yoki mehnatda ifodalangan 
xizm atlar qaram a-qarshi turadigan b o ‘lsa, u holda davlat pul 
mablag‘lari oqimlarining boshqa n e’matlarga o ‘ziga xos tarzda 
transformatsiyalashuvi sodir bo'ladi. Shu munosabat bilan bunday 
xarajatlarni transformatsion xarajatlarga kiritish mumkin. Ularning 
orasidan quyidagilarni ajratib ko‘rsatish lozim:
• davlat iste’moli (davlat sektori ishchilarining ish haqi, joriy 
ehtiyojlarni qoplash uchun davlat tomonidan sotib olingan tovarlar 
uchun to‘lovlar, ishlab chiqarishni dotatsiyalashtirish; davlat qarziga 
xizmat ko‘rsatish, byudjetlararo subsidiyalar va shu yerda ko‘rsatilgan 
maqsadlar uchun foydalaniladigan ssudalar);
• davlat investitsiyalari (davlat korxonalari va tashkilotlarining 
asosiy kapitali va aylanma fondlarining o ‘sgan qismiga quyilmalar, 
davlat zaxiralari va rezerlari, uzoq muddatli byudjet kreditlarini yaratish).
Shunday qilib, iqtisodiy resurslar cheklangan sharoitd a 
transformatsion xarajatlar davlatdan tashqari sektorda tovarlar va 
xizmatlarni ishlab chiqarish hajmini bevosita o ‘zgartiradiki, bulardan 
jam iyat vaziyatga qarab foydalanadi va bir vaqtning o ‘zida barcha 
ehtiyojlarningning tarkibiy tuzilmasiga o ‘z ta’sirini ko‘rsatadi.
Agar davlat xarajatlari turli xildagi pensiyalarni (yosh bo‘yicha, 
nogironlik, boquvchisini yo‘qotganda, alohida xizmatlari uchun) 
va nafaqalarni (bolalarga, vaq tin ch alik m ehnat qobiliyatin i 
yo'qotganda, ishsizlik bo‘yicha) to‘lashga yo‘naltirilsa, m ablag‘ 
berishning o'ziga xos — transfert shakli sodir b o ‘ladi. Bunda 
mablag‘lar soliq to ‘lovchilardan shu to'lanm alarni oluvchilarga 
beriladi. Bunday holda yangi qiymat yaratilmaydi. Bunday xarajatlar