M oliya 5-bob. Moliyaviy rejalashtirish va tartibga solish

108
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Moliya
transfert xarajatlar deyiladi. Bu xarajatlar jamiyat daromadlari a’zolar 
o ‘rtasida taqsimlanishini o ‘zgartiradi.
Davlat xarajatlari yana joriy (davlat iste’m oli va transfertlar) 
hamda kapital xarajatlarga (davlat investitsiyalari) bo‘linadi. Bunday 
bo ‘linish takror ishlab chiqarish ko‘lamlari o ‘sishiga moliyaning 
ta’sirini baholash uchun muhimdir. Shuningdek, davlat xarajatlarini 
insonlarga (shaxsiy daromadlar) va kapitalga (joriy quyilmalar va 
investitsiyalar) xizmat qilish mezoni bo‘yicha ham klassifikatsiya 
qilinishi mumkin. Bu narsa ijtimoiy mahsulot ishlab chiqarish va 
uni iste’m ol qilishda mazkur ulushlarni alohida hisobga olishga 
imkon beradi.
Davlat xarajatlarini guruhlarga ajratishda fimksional prinsip 
mamlakat taraqqiyotining ichki muammolarini hal qilish va dunyo 
hamjamiyati bilan o'zaro munosabatlariga doir faoliyatini (ijtimoiy, 
iqtisod iy, ta d q iq o tch ilik , bosh qaru vchilik, tash q i siyosiy va 
boshqalar) namoyish qilishi mumkin. Ana shu narsalarning o ‘zi 
m a’ium tizimga xos ustuvor yo‘nalishlarni aks ettiradi va davlat 
siyosati ta ’sirch an lig in i baholashga im kon berad i. M asalan, 
davlatning ijtim oiy funksiyalarni bajarish bilan bog‘liq b o ‘lgan 
xarajatlari aholi kam ta’minlangan qatlamlarining tabaqalashtirish, 
tibbiy xizm at, uy-joy, kafolatlangan minimal pensiya va nafaqalar 
olishga tegishli sharoitlami yaratadi, ijtimoiy munosabatlar barqaror 
bo‘lishini ta’minlaydi. Bulaming barchasi talabning hajmi va tarkibiy 
tuzilmasiga keskin ta ’sir k o ‘rsatadi va bu narsa quyidagilarda 
namoyon b o ‘ladi:
• ijtim oiy subsidiya oluvchilar aholining moddiy n e’matlar 
iste’m oli qismiga nisbatan barqaror to‘lovga qobiliyatli talabning 
barqarorligini ta ’minlaydi;
• ijtim oiy-madaniy soha tashkilotlarini joriy saqlash uchun 
tovarlar va xizmatlarni davlat tomonidan sotib olinishi bozorning 
juda ko‘p b o ‘g‘inlarida talab va taklif o'rtasidagi muvozanatga o ‘z 
ta ’sirini ko‘rsatadi;
• maorif, sog‘liqni saqlash, madaniyat va ijtim oiy ta ’m inot 
ob’ektlarining kengaytirilishi,uy-joy qurilishiga davlat dotatsiyalari 
bilan birgalikda, faqat qurilish materiallariga emas, balki qurilish 
industriyasi bilan bog‘liq sanoatning boshqa alohida tarmoqlari
109
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

uchun ham chuqur bozorni yaratadi, uzoq muddatli foydalanishga 
m o‘ljallangan narsalar uchun talabni oshiradi.
Bundan tashqari, davlatning ijtim oiy-m adaniy tadbirlarga 
bog‘liq xarajatlari ayni zamonda malakali ishchi kuchini tayyorlashga 
yo‘naltirilgan investitsiyalardan iboratdir. Bunday tadbir zaminida 
ishlab chiqarish xarajatlarini qisqartirish va tadbirkorlik sohasini 
q o ‘llab-qu w atlashga doir strategik chora borligi ham yaqqol 
k o‘rinadi. Davlatning boshqa funksiyalarini amalga oshirilishi 
jarayonida ham, xususan, sanoat va qishloq xo ‘jaligi korxonalarini 
subsidiyalashtirish va kreditlashtirishda, infratuzilma o b ’ektlarini 
yaratish va ularni takomillashtirishda, harbiy qurilish uchun qurol- 
aslahalarni sotib olishda, davlat qarzlarini qaytarish va ular bo‘yicha 
foizlarni kam aytirishda ham bozor k o n ’yunkturasini keskin 
o ‘zgartiradi. Y u q orid a sanab o ‘tilgan x a ra ja tla r h ajm in in g
o ‘zgartirilishi investitsiyalar o ‘lchamiga, jam i talabning hajmiga va 
taklifning tarkibiy tuzilmasiga bevosita o ‘z ta’sirini ko‘rsatadi.
Shunday qilib, davlat xarajatlari barcha talab-ehtiyojlarning 
qondirilishida ijobiy tarkibiy qism hisoblanishi mumkin. Teskari 
holatlarda esa, ya’ni harbiy, boshqaruv, mafkuraviy xarajatlar 
salm og‘i ko‘tarilib, shuningdek, davlat qarzlariga xizmat qilish 
xarajatlari hajmi kattalashganda davlat xarajatlari faqat sun’iy ijtimoiy 
talablarning o ‘sishiga olib keladiki, ular oxir-oqibatda, qutilib 
bo‘lmaydigan vayronagarchilik kuchlar(i)ni vujudga keltiradi. (Jahon 
amaliyotida bunday m isollar juda ko‘p, masalan, o ‘tgan asrning 
70-80—yillarida butun kapitalistik dunyoni qamrab olgan inflyasiya, 
1998 yilning avgustida Rossiyada sodir bo‘lgan moliyaviy tanazzul 
va boshqalar).
Umumdavlat pul fondi mablag'larining sarf etilishi, shubhasiz, 
davlatning takror ishlab chiqarish jarayonida ishtirok etishini moddiy 
jihatdan ta’minlaydigan resurslarning mobilizatsiya qilinishini taqoza 
etadi. Q o‘shilgan qiymatni moliyaviy qayta taqsimlashning dastlabki 
bosqichida davlat daromadlari — Y a lM va M Dning bir qismini 
qaytarilmaslik sharti bilan davlatning ixtiyoriga o ‘tkazishga doir 
iqtisodiy munosabatlar xizmat qiladi.
Davlat daromadlarining hajmi va tarkibi bilan manipulyasiya 
qilish vositasida umumishlab chiqarish ko‘rsatkichlarini tartibga