M oliya 5-bob. Moliyaviy rejalashtirish va tartibga solish

I l l
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

А . У . 
Vahobov, T.S. Malikov
zamonaviy davlatlarda markazlashtirilgan pul oqimlarining katta 
qismi soliqlar yordamida shakllantiriladi. Ularning umumiy darajasi 
global pasaytirilsa va bu hoi sof daromadlar, talab, bandlikning 
oshishiga olib kelsa, tadbirkorlik tashabbusini faollashtirsa, bunday 
oshirilish bozor kon’yunkturasini «muzlatish» dagi ishonchli vosita.
Soliqlaming har bir aniq turi ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni 
tartibga keltirishning tabaqalashtirilgan yo‘nalishiga ega. M asalan, 
ijtim oiy -m ad an iy soha x o ‘ja lik hisobidagi m uassasalarining 
soliqlardan ozod qilinishi yoki ularga ko‘pgina soliq imtiyozlarining 
taqdim etilishijamiyatdagi madaniy-ma’rifiy salohiyatni oshirishga, 
uning axloqiy sog‘lig ‘ining m ustahkam lanishiga o ‘z ta ’sirini 
ko‘rsatishi mumkin. Aholi daromadlari va m ol-m ulkini soliqqa 
tortishda ijtimoiy yo‘naltirilganlikning kuchaytirilishi (soliq asosi 
va soliq ustamalarining ko‘p bolali oilalar, nogironlar va faxriylar 
uchun kamaytirilishi), o ‘z mohiyatiga ko‘ra shu maqsadlar uchun 
davlat xarajatlari ko‘paytirilishganini anglatadi va jamiyat tuzumining 
ijtimoiy barqarorligini ta’minlashga xizmat qiladi.
Korporatsiyalarning taqsimlanmagan foydasi va aksiya egalariga 
to ‘lanadigan dividentlami soliqqa tortishda tabaqalashtirilgan holda 
yondashish, foyda nisbatni o ‘zgatiradi. Ularning birinchi qismiga 
tegishli bo'lgan stavkalarning kamaytirilishi va bir vaqtning o ‘zida 
ikkinchi qismi yuqoriroq stakalarda soliqqa tortilishi o ‘z -o ‘zini 
moliyalashtirish imkoniyatlarini oshiradi, uzoq muddatli istiqbolda 
esa hatto, kompaniyaning haqiqiy egalari tarkibi o ‘zgarishiga olib 
kelishi mumkin. Agar korporatsiyaning taqsimlanmagan foydasiga 
nisbatan soliqlar oshirilsa va dividentlarga nisbatan ular kamaytirilsa, 
teskari vaziyat vujudga kelishi kuzatiladi. M ehnatga m o ‘ljallangan 
xarajatlarning yuqori darajada soliqqa tortilishi ishlab chiqarish 
kapital sig‘imining oshirilishini foydali qilib qo‘ysa, korxona m ol- 
m ulkiga nisbatan soliqlam ing o ‘sishi esa x o ‘ja lik yurituvchi 
sub’ektlarni kapital texnikaviy tuzilishi pasayishiga sabab b o ‘ladi.
Davlat boji bitimlarning sodir bo'lishidan manfaatdor bo‘lgan 
u yoki bu shaxslar uchun yuridik xizmat ko‘satishni tartibga solishga 
im kon beradi. B o jx o n a b o jlari esa m illiy va x o rijiy ish lab 
chiqaruvchilaming raqobatbardoshligiga o ‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Ular 
oshgan paytda tovarlar qimmatlashadi va tashqi savdo aylanmasi
1 1 2
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Moliya
qisqaradi. Va aksincha, ularning pasaytirilishi va bekor qilinishi 
tashqi savdoning kengayishiga, baholar o ‘sishining sekinlashuviga, 
ichki va dunyo bozorlarida raqobat kuchayishiga olib keladi.
Davlat foydasiga m ablag‘larni undirish va soliq to ‘lovchilar 
xu lq -a tv o rig a xos m u n o sab atlar o ‘rtasid ag i sa b a b iy -o q ib a t 
bog‘liqlikni tahlil qila turib, shartli-doimiy va shartli-o'zgaruvchan 
soliqlar to ‘g‘risida to ‘xtalib o ‘tm aslik m um kin emas. B irinchi 
guruhga kiruvchi soliq larn in g (k orxon an in g m o l-m u lk id an
olinadigan soliqlar, yakka tartibdagi m ehn at faoliyati bilan 
shug‘ullanadigan shaxslardan olinadigan qat’iy soliq va boshqalar) 
iqtisodiy tavsifi tannarxning shartli-doimiy xarajatlari bilan bir xildir, 
ya’ni ularning miqdori ishlab chiqarish va sotuv darajasiga bog‘liq 
emas. Ularning yuridik shaxslar zimmasiga yuklangan barcha soliq 
yukidagi salm og‘i faoliyat hajm i o‘sishiga proporsional ravishda 
p asay ad i. B u , b ir to m o n d a n , zararg a is h la y o tg a n ish la b
chiqarishlarning vayron b o ‘lishini tezlatsa, ikkinchi tom ondan, 
istiqbolli sektorga q o ‘shim cha erkinlik va afzallik ato etadi, 
ishbilarmonlik faolligi va kapitallarning o ‘rinli qo‘llay olmayotgan 
sohalardan yuqori samara berayotgan sohalarga oqib o ‘tishini 
rag‘batlantiru vchi om ilga aylan ad i15. Bundan tashqari, q a t’iy 
soliqlarning undirilishi m a’lum ishlab chiqaruvchilar iqtisodiy 
faoliyati natijalariga bog‘liq b o ‘lmaganligi uchun Davlat byudjeti 
daromadlari ayrim qismlari to ‘ldirilishini kafolatlaydi.
Shakllangan kapital tuzilmasiga nisbatan pul m ablag‘larini 
shartli-o'zgaruvchan tartibda umumdavlat fondiga olinishi konserva- 
tivligiga qaramasdan soliq to‘lovchilarning ish faolligi bilan to ‘g‘ri- 
dan-to‘g‘ri bog‘langandir. Takror ishlab chiqarish sub’ektlari faoliyati 
qancha samarali bo‘lsa, ulardan undirilishi lozim b o ig a n shartli- 
o £zgaruvchan soliqlarning (masalan, foydadan olinadigan soliq 
miqdori) o 'lch am i shuncha yuqori bo'ladi. Agar bu soliqlarni
15 
Oqim laming y o ‘nalishi bozor ehtiyojlari bilan aniqlanib, byurokratik tartibga solish 
talab etilmasligi bu yerda e ’tiborga loyiq b o ‘lgan holatlam ing yana biridir. B iroq shartli- 
doim iy soliqlarni o'rnatishda tarm oq xususiyatlarini inkor etish, xususan, rentabellik 
m e’yorining tabiiy pastligi bilan xarakterlanadigan faoliyat turlari va resurs sig'im li ishlab 
chiqarishlar uchun imtiyozlardan voz kechish ijtim oiy qaram a-qarshiliklar kuchayishiga 
olib keladi.