А . У .
Vahobov, T.S. Malikov
zamonaviy davlatlarda markazlashtirilgan pul oqimlarining katta
qismi soliqlar yordamida shakllantiriladi. Ularning umumiy darajasi
global pasaytirilsa va bu hoi sof daromadlar, talab, bandlikning
oshishiga olib kelsa, tadbirkorlik tashabbusini faollashtirsa, bunday
oshirilish bozor kon’yunkturasini «muzlatish» dagi ishonchli vosita.
Soliqlaming har bir aniq turi ijtimoiy-iqtisodiy
jarayonlarni
tartibga keltirishning tabaqalashtirilgan yo‘nalishiga ega. M asalan,
ijtim oiy -m ad an iy soha x o ‘ja lik hisobidagi m uassasalarining
soliqlardan ozod qilinishi yoki ularga ko‘pgina soliq imtiyozlarining
taqdim etilishijamiyatdagi madaniy-ma’rifiy salohiyatni oshirishga,
uning axloqiy sog‘lig ‘ining m ustahkam lanishiga o ‘z ta ’sirini
ko‘rsatishi mumkin. Aholi daromadlari va m ol-m ulkini soliqqa
tortishda ijtimoiy yo‘naltirilganlikning kuchaytirilishi (soliq asosi
va soliq ustamalarining ko‘p
bolali oilalar, nogironlar va faxriylar
uchun kamaytirilishi), o ‘z mohiyatiga ko‘ra shu maqsadlar uchun
davlat xarajatlari ko‘paytirilishganini anglatadi va jamiyat tuzumining
ijtimoiy barqarorligini ta’minlashga xizmat qiladi.
Korporatsiyalarning taqsimlanmagan foydasi va aksiya egalariga
to ‘lanadigan dividentlami soliqqa tortishda tabaqalashtirilgan holda
yondashish, foyda nisbatni o ‘zgatiradi. Ularning birinchi qismiga
tegishli bo'lgan stavkalarning kamaytirilishi va bir vaqtning o ‘zida
ikkinchi qismi yuqoriroq stakalarda soliqqa tortilishi o ‘z -o ‘zini
moliyalashtirish imkoniyatlarini oshiradi, uzoq muddatli istiqbolda
esa hatto, kompaniyaning haqiqiy egalari tarkibi o ‘zgarishiga olib
kelishi mumkin. Agar korporatsiyaning taqsimlanmagan foydasiga
nisbatan soliqlar oshirilsa va dividentlarga nisbatan ular kamaytirilsa,
teskari vaziyat vujudga kelishi kuzatiladi. M ehnatga m o ‘ljallangan
xarajatlarning yuqori darajada soliqqa
tortilishi ishlab chiqarish
kapital sig‘imining oshirilishini foydali qilib qo‘ysa, korxona m ol-
m ulkiga nisbatan soliqlam ing o ‘sishi esa x o ‘ja lik yurituvchi
sub’ektlarni kapital texnikaviy tuzilishi pasayishiga sabab b o ‘ladi.
Davlat boji bitimlarning sodir bo'lishidan manfaatdor bo‘lgan
u yoki bu shaxslar uchun yuridik xizmat ko‘satishni tartibga solishga
im kon beradi. B o jx o n a b o jlari esa m illiy va x o rijiy ish lab
chiqaruvchilaming raqobatbardoshligiga o ‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Ular
oshgan paytda tovarlar qimmatlashadi va tashqi savdo aylanmasi
1 1 2
www.ziyouz.com kutubxonasi
Moliya
qisqaradi.
Va aksincha, ularning pasaytirilishi va bekor qilinishi
tashqi savdoning kengayishiga, baholar o ‘sishining sekinlashuviga,
ichki va dunyo bozorlarida raqobat kuchayishiga olib keladi.
Davlat foydasiga m ablag‘larni undirish va soliq to ‘lovchilar
xu lq -a tv o rig a xos m u n o sab atlar o ‘rtasid ag i sa b a b iy -o q ib a t
bog‘liqlikni tahlil qila turib, shartli-doimiy va shartli-o'zgaruvchan
soliqlar to ‘g‘risida to ‘xtalib o ‘tm aslik m um kin emas. B irinchi
guruhga kiruvchi soliq larn in g (k orxon an in g m o l-m u lk id an
olinadigan
soliqlar, yakka tartibdagi m ehn at faoliyati bilan
shug‘ullanadigan shaxslardan olinadigan qat’iy soliq va boshqalar)
iqtisodiy tavsifi tannarxning shartli-doimiy xarajatlari bilan bir xildir,
ya’ni ularning miqdori ishlab chiqarish va sotuv darajasiga bog‘liq
emas. Ularning yuridik shaxslar zimmasiga yuklangan barcha soliq
yukidagi salm og‘i faoliyat hajm i o‘sishiga proporsional ravishda
p asay ad i. B u , b ir to m o n d a n , zararg a is h la y o tg a n ish la b
chiqarishlarning vayron b o ‘lishini tezlatsa,
ikkinchi tom ondan,
istiqbolli sektorga q o ‘shim cha erkinlik va afzallik ato etadi,
ishbilarmonlik faolligi va kapitallarning o ‘rinli qo‘llay olmayotgan
sohalardan yuqori samara berayotgan sohalarga oqib o ‘tishini
rag‘batlantiru vchi om ilga aylan ad i15. Bundan tashqari, q a t’iy
soliqlarning undirilishi m a’lum ishlab chiqaruvchilar iqtisodiy
faoliyati natijalariga bog‘liq b o ‘lmaganligi uchun Davlat byudjeti
daromadlari ayrim qismlari to ‘ldirilishini kafolatlaydi.
Shakllangan kapital tuzilmasiga nisbatan pul m ablag‘larini
shartli-o'zgaruvchan tartibda umumdavlat fondiga olinishi konserva-
tivligiga qaramasdan soliq to‘lovchilarning ish faolligi bilan to ‘g‘ri-
dan-to‘g‘ri bog‘langandir. Takror ishlab chiqarish sub’ektlari faoliyati
qancha samarali bo‘lsa, ulardan undirilishi
lozim b o ig a n shartli-
o £zgaruvchan soliqlarning (masalan, foydadan olinadigan soliq
miqdori) o 'lch am i shuncha yuqori bo'ladi. Agar bu soliqlarni
15
Oqim laming y o ‘nalishi bozor ehtiyojlari bilan aniqlanib, byurokratik tartibga solish
talab etilmasligi bu yerda e ’tiborga loyiq b o ‘lgan holatlam ing yana biridir.
B iroq shartli-
doim iy soliqlarni o'rnatishda tarm oq xususiyatlarini inkor etish, xususan, rentabellik
m e’yorining tabiiy pastligi bilan xarakterlanadigan faoliyat turlari va resurs sig'im li ishlab
chiqarishlar uchun imtiyozlardan voz kechish ijtim oiy qaram a-qarshiliklar kuchayishiga
olib keladi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
