М о р ф о л о г и я сўз туркумлари

ШАРТ ЭРГАШ ГАПЛАР (ADVERBIAL CLAUSES OF CONDITION)

§ 115. Шарт эргаш гаплар бош гапга if, unless, provided (that), providing (that), on condition (that), supposing (that), suppose (that) боғловчилари билан боғланади:

If I see him tomorrow, I shall ask him about it. Агар эртага уни кўрсам, мен ундан у хақида сўрайман.
He won’t go there unless he is invited. Уни таклиф қилишмаса, у у ерга бормайди.
We can deliver the machine in December provided (that) we receive your order within the next ten days. Буюртмангизни келаси ўн кун ичида олсаккина биз машинани декабрда етказиб бера оламиз.
Бундай эргаш гаплар шартни ифодалайди, бош гап эса ушбу шартдан келиб чиқадиган натижани ифодалайди. Шу тарзда бош гапдаги иш-харакатнинг амалга ошиши эргаш гапдаги шартга боғлиқ бўлади. Бу боғлиқлик эргашган қўшма гапнинг иккала қисмидаги кесимларни турли хил ўзаро боғлиқ шаклларда ифодалашда ўз аксини топади. Шунинг учун, биз шарт эргаш гапларни батафсил кўриб чиқмоқчи бўлсак, эргаш гап билан бирга бош гапни хам тахлил қилишимиз лозим бўлади. Бошқача айтганда, шарт эргаш гапли эргашган қўшма гап яхлит кўриб чиқилиши керак. Келгуси мавзуларда қулайлик учун “шарт эргаш гапли эргашган қўшма гап” терминининг ўрнига “шарт гаплар” термини ишлатилади.


ШАРТ ГАПЛАР (CONDITIONAL SENTENCES)


Шарт гапларнинг биринчи тури

§ 116. Биринчи турдаги шарт гаплар тамомила р е а л, а м а л г а о ш а д и г а н фаразларни ифодалайди. Бундай шарт гаплар асосан к е л а с и з а м о н г а тегишли фаразларни ифодалайди.

К е л а с и з а м о н г а т е г и ш л и биринчи турдаги шарт гапларнинг эргаш (шарт )гапидаги феъл Present Indefinite да, бош (натижа) гапидаги феъл Future Indefinite да қўлланилади:
If the weather is fine tomorrow, we shall go to the country. Агар эртага об-хаво яхши бўлса, биз шахар ташқарисига чиқамиз.
I’ll give you the book on condition (that) you return it next week. Агар келгуси хафтада қайтариб берсангиз, сизга китобни бераман.
He won’t finish his work in time unless he works hard³⁰. Агар қаттиқ ишламаса, у ишини ўз вақтида тугатмайди.
§ 117. Эргаш гапда кесим should (барча шахслар учун) ва to сиз инфинитив бирикмаси билан хам ифодаланиши мумкин. Эргаш гапда Present Indefinite нинг ўрнига ушбу бирикманинг қўлланилиши шартга кам эхтимоллик оттенкасини беради, лекин гапни ўзбек тилига таржима қилинишига таъсир кўрсатмайди:
If he should come, I shall ask him to wait. Агар у келса, мен ундан кутишини сўрайман.
If need should arise, we shall communicate with you again. Агар зарурат туғилса, биз сиз билан яна боғланамиз.
§ 118. Эргаш гапда баъзан will ва инфинитив бирикмаси учрайди. Лекин, бу холатда will ёрдамчи феъл хисобланмасдан, илтимосни ифодалаш учун хизмат қилади:
We shall be grateful if you will send us your catalogue of Diesel engines. Бизга дизел моторлар каталогини юборсангиз миннатдор бўлар эдик.
We shall be obliged if you will acknowledge the receipt of this letter.
§ 119. Бош гапдаги феъл буйруқ-истак майлида бўлиши мумкин:
If you see him, ask him to ring me up. Агар уни кўрсангиз, ундан менга қўнғироқ қилишини сўранг.
If she should come, show her the letter. Агар у келса, унга хатни кўрсатинг.
§ 120. Биринчи турдаги шарт гапларга, шунингдек, хозирги ёки ўтган замонга тегишли фаразларни ифодалайдиган гаплар хам киради. Бундай шарт гапларда аниқлик майлининг маъно жихатидан талаб қилинадиган хар қандай замони қўлланилади:
If he is here, he is probably working in the library. Агар у шу ерда бўлса, эхтимол кутубхонада ишлаётгандир.
If he called on them yesterday, they gave him your letter. Агар у уларникига кеча кирганида, улар унга хатингизни берар эди.
Лекин, бу турдаги шарт гаплар келаси замонга тегишли фаразларни ифодалайдиган гапларга нисбатан сезиларли даражада кам учрайди.