M. Mirsaidov

Kapitalning xalqaro bozorlari

Jahon moliya oqimlari o’z shakli va o’rnining birligi bilan xarakterlanadi. Jahon kredit va moliya bozorlari rivojlanishi-ning ob’ektiv asosida kapitalning doiraviy aylanishi qonuniyatla-ri yotadi. Jahon kredit va moliya bozorlarining o’ziga xos xususiyat-lari quyidagicha:

• 
  ko’lamining kengligi, ya’ni moliyaviy oqimlar tovarlar oqimi hajmidan birmuncha ko’pligi bilan;
  
• 
  geografik chegaralarni bilmasligi bilan;
  
• 
  moliyaviy operatsiyalarning tunu-kun birday o’tkazib turilishi bilan;
  
• 
  etakchi mamlakatlarning valyutalaridan, qisman SDR, pul bir- liklaridan foydalanishi bilan;
  
• 
  moliyaviy operatsiyalari yuqori reytingi ega bo’lgan moliyaviy institutlarning qatnashishi bilan;
  
• 
  bu bozorlarga asosan qimmatli qog’ozlari, ishonchli kafolat-langan oliy toifadagi zayomchilar kira oladilar.
  
• 
  moliyaviy xizmat sohasida inqilobiy o’zgarishlar yuz bergan sharoitda bozor segmentlari va bitimlar qurollari (instrument-lari) diversifikatsiyalashganligi;
  
  • 
    spetsifik-xalqaro foiz (%) stavkalari.
    
  • 
    standartlash va eng yangi EHMlarni qo’llash bilan qog’ozsiz operatsiyalar o’tkazishning axborot texnologiyalari darajasining yuqoriligi. XX asrning oxiridagi jahon kapital bozorlari o’zlarining keng qamrovliligi va erkinlashtirilganligi (liberalizatsiya) bilan xarakterlanadi. Jahon kapital bozorlarining erkinlashtirili-shidan maqsad cheklovlarni bartaraf etish yoki qisqartirish, chet el investitsiyalarning to’g’ridan-to’g’ri kirib kelishi uchun rasm-rusum-larni engillashtirish, erkinlashtirish ko’zda
    

tutilgan edi.
Lekin investitsion siyosatni erkinlashtirish chet el mol-mulk-lari, ayniqsa, moliya, telekommunikatsiya, transport, energetika soha-sida bozordagi ulushini butunlay cheklab qo’yishga olib kelmaydi.
YuNKTAD ma’lumotlariga qaraganda, 90– yillarning oxirida 57– mamlakat erkinlashtirish, rag’batlantirishning yangi shakllari-ni joriy etish bo’yicha ko’rilgan chora-tadbirlar, investitsiyalarni jalb qilishni rag’batlantiruvchi davlat tashkilotlarining tashkil etilishi natijasida chet el investitsiyalarini olib kirishga erishdi. Erkinlashtirish tadbirlari o’z ichiga:

• 
  bevosita chet el investitsiyalarni kiritish rasm-rusumlari shartlarini engillashtirish.
  
• 
  Chet el investorlari faoliyat yuritishi uchun shart-sharoitlarni engillashtirish.
  
• 
  To’xtatib qo’yilgan tarmoqlar, jumladan, telekommunikatsiya sohasidagi tarmoqlarni qayta tiklash. Keyingi to’rt 10 yilliklar ichida ko’pgina mamlakatlarda chet el investitsiyalari to’g’risida max-sus qonunlar qabul qilindi. Hozir 143 mamlakatda bunday qonunlar amal qilmoqda. Buning sababi- investitsiya kiritilayotgan mamlakat-lar hududiga chet el investorlarining qo’yilishi va ularning faoli-yati ustidan davlat nazoratini saqlab qolish zaruriyatidan kelib chiqadi. Bu holat ikkita sabab bilan tushuntiriladi:
  

1. 
   Xalqaro miqyosidagi vaziyatning tartibga solinmaganligi;
   
2. 
   Milliy iqtisodiyotni chet el investitsiyalarining salbiy ta’-siridan himoyalash chora-tadbirlarini ko’rish zarurati;
   

1. bevosita chet el investitsiyalari kiritishni rivojlantirish-ning hozirgi zamon jahon bozorlaridagi asosiy tendentsiyalari.
Keyingi chorak asr davomida dunyo bo’yicha YaMM ishlab chiqarish-ga to’g’ridan to’g’ri chet el investitsiyalari ulushi asta-sekin o’smoqda va 1,5-2,0 % ni tashkil etmoqda. (YaMMning eksport hajmi 10% dan 19% ga ko’tarildi). Bu holat bir-biri bilan o’zaro bog’liq omillar bilan tushuntirilmoqda:

• 
  qo’llanilayotgan texnologiyalarning tez o’zgartirilayotganligi.
  
• 
  savdo va investitsiya tartiblari milliy, hududiy va global darajada liberalizatsiyalashuvi.
  
• 
  xususiylashtirish dasturlarining amalga oshirilishi;
  
• 
  milliy iqtisodiyotni qayta tartiblash;
  
• 
  monopoliyadan chiqarish;
  
• 
  qimmatli qog’ozlar bozorini kengaytirish. Milliy firmalar-ni chet el investorlariga sotishni rag’batlantirish.
  

To’g’ridan-to’g’ri investitsiyalarning eksporti harakati 1990-2003 yillarda va import so’nggi yillarda jadal sur’atlar bilan rivoj-lanmoqda. Olib chiqish investitsiya hajmi 1990-2003 yillarda 4,5 martaga, olib kirilgan investitsiya hajmi esa 2,7 martaga oshdi, yoki olib chiqilgan investitsiyalarning jahon YaIM nisbatan ulushi 9%da 22,8% gacha o’sdi. Bu to’g’ridan-to’g’ri investitsiyaning o’sish sur’ati jahon savdosi va YaIMning o’sish sur’atiga qaraganda yuqori ekanli-gini bildiradi.

16. 
    jadval