M. Mirsaidov

To’g’ridan-to’g’ri investitsiyalarni eksport va import qiluvchi etakchi davlatlar (2003 y. mlrd AQSh dol.)

Eksport		Import
mamlakatlar	investitsiyalar	mamlakatlar	investitsiyalar
AQSh	151,1	Lyuksemburg	87,6
Lyuksemburg	96	Xitoy	53,5
Frantsiya	57,3	Frantsiya	47
Buyuk Britaniya	55,1	AQSh	29,8
Belgiya	36,6	Belgiya	29,5
Gollandiya	36,1	Ispaniya	25,6
Yaponiya	28,8	Irlandiya	25,5
Ispaniya	23,4	Gollandiyal	19,7
Kanada	21,5	Italiya	16,4
Shvetsiya	17,4	Buyuk Britaniya	14,5

Rivojlanayotgan mamlakatlar. Rivojlangan mamlakatlarning bevosita kapital chiqarishlari, eksport va importining o’sish sur’-atlari va dunyo bo’yicha o’rtacha ko’rsatkichlarga qaraganda rivojla-nayotgan mamlakatlarda bevosita chet elga investitsiyalar chiqarish-ning eksport va import o’sish sur’atlari darajasi yuqori. Rivoj-lanayotgan mamlakatlar ana shu xususiyatlari bilan ajralib turibdi. Kapitalni qabul qiladigan va chetga chiqaradigan asosiy mamlakatlar Osiyo va Lotin Amerikasi mamlakatlaridir.
Rivojlanayotgan mamlakatlarning dunyo kapital bozorida mu- vaffaqiyatga erishishiga ta’sir ko’rsatgan asosiy omillar inves-titsiya rejimining erkinlashtirish (Xitoy, Meksika, Argentina, Braziliya) va keng qamrovli xususiylashtirish olib borilganligi deb ko’rsatish mumkin. Rivojlanayotgan mamlakatlarda bevosita kapital oqimining o’ziga xos xususiyati: rivojlanayotgan mamlakat-lar o’rtasida kapital oqimining o’sib borayotganligi va u bir guruh yirik va badavlat mamlakatlarda kontsentratsiyalanayotganligi, ya’ni to’lanayotganligidir.
Asosiy importchilar Argentina, Braziliya, Meksika, Saudiya Arabistoni, Xitoy, Indoneziya, Malayziya, Singapur, Tailand, Syan-gan mamlakatlari bo’lib, ular hissasiga rivojlangan mamlakatlar umumiy kapital oqimining 60%i to’g’ri keladi. Eksportchi-mamla-katlar Syangan, Tayvan, Singapur, Xitoy, Malayziya, Quvayt, Chili va Braziliya hisoblanadi.
Ssuda kapitalining jahon bozori. Ssuda kapitali bozori-ning bir qismi bo’lib, bu erda uning mamlakatlararo harakati amal-ga oshiriladi va unga bo’lgan talab va taklif shakllantiriladi.
Chet el mamlakatlari yuridik va jismoniy shaxslariga ssuda si-fatida berilgan kapital bitim ob’ekti bo’lib hisoblanadi. Jahon kapital bozorining rivojlanishi ssuda kapitalining uzoq muddatli harakati tendentsiyalari sharti bilan bog’liq; bu harakatni nazorat qilib turuvchi davlat-huquqiy me’yorlarining erkinlashuvi-(libe-ralizatsiyasi); qimmatli qog’ozlar ta’sir doirasining kengaytiri-lishi; jahon iqtisodiyotidagi kuchli integratsion jarayonlar; kapi-tal kontsentratsiyasi; banklararo telekommunikatsiyaning rivojla-nishi.
Hozirgi paytda 13 ta xalqaro moliya markazlari juda muhim ahamiyat kasb etgan. Bular orasida: Nyu-York, Panama, London, Tsyu- rix, Lyuksemburg, Frankfurt-na-Mayn, Tokio, Bagota orollari, Singapur, Bahrayn va hokazolar. Bu Markaziy banklarning chet el-larda 800 dan ortiq filiallari mavjud.
Bu bozorlarning asosiy ta’minotchilari TMK (TNK), hukumat-lar, xalqaro valyuta-krediti va moliyaviy tashkilotlardir. Shunisi ham borki, evro kreditlar faqat oliy toifadagi zayomchilarga be-riladi. Rivojlanayotgan mamlakatlarning chet el zayomlarini bozor narxida olish imkoniyatlari cheklangan. Shuning uchun ular bevosita investitsiyalardan, xalqaro tashkilotlarning zayyomlaridan ko’proq foydalanadilar. Valyuta- kredit operatsiyalarining xususiyatiga qa-rab, jahon ssuda kapitali bozorini quyidagi sektorlarga bo’lish mumkin.
Jahon pul bozori asosan banklararo qisqa muddatli bitim-larni ro’yobga chiqaradi. Bozorda amalga oshirilgan operatsiyalarning 70% ular hissasiga to’g’ri keladi. Kredit muddati bir kundan to bir yilgacha belgilanadi. Operatsiyalar chet el valyutasida amalga oshi-riladi. Asosiy kreditorlar tijorat banklari, zayom taklif etuvchi-lar-firmalar, kredit moliya institutlari va davlatlaridir.