M. M. Axmetjanov, sh sh. Olimov, S. S. Avezov. P e d a g o g I k mahorat

IV BOB. NUTQ MADANIYATINING KO`RINISHLARI, EGALLASH 
YO`LLARI HAQIDA TUSHUNCHA. TIL VA NUTQNING QIYOSIY 
TAHLILI. O`ZBEK ADABIY TILI ME`YORLARINING TASNIFI 
 
4.1.Nutq madaniyati, uning inson hayoti va faoliyatidagi o`rni 
 
Suhbatda vazminlik va
o`rinli gapirish gapga 
chechanlikdan yuqori turadi 
F. Bekon 
 
Tayanch iboralar: 
Nutq, madaniyat, til madaniyati, nutq madaniyati, adabiy til, 
sheva, nutq madaniyati fani tarixi, og‘zaki nutq, yozma nutq, fanning maqsadi, 
vazifalari, 
tilshunoslik, 
adabiyotshunoslik, 
uslubshunoslik, 
mantiq, 
falsafa, 
pedagogika, psixologiya fanlari bilan aloqadorligi.
Nutq-inson tafakkuri mahsuli. U o‘zining ongli, mazmunan sermahsul va 
jozibador nutqi bilan jamiyatda o‘rin topadi. Xususan, siyosiy, iqtisodiy va ma’naviy 
jihatdan betinim rivojlanib borayotgan yangi demokratik jamiyatimizda shaxs kamoli, 
uning yuksak madaniyati va milliy xarakter xususiyatlari, milliy mentalitetga ega 
yangicha dunyoqarashi bilan alohida mas’uliyat kasb etadi. Bu sohada, ayniqsa, 
respublikamizning barcha oliy o‘quv yurtida o‘rganilayotgan “Nutq madaniyati” fani 
ana shu maqsadga qaratilgan. Pedagogik yo‘nalishdagi ilm dargohlarida esa bu fan 
“Nutq madaniyati” maqomida nom olib, u nafaqat talabalarga yuksak til madaniyati, til 
qonuniyatlari, ularning qat’iy adabiy til me’yorlari asosida faoliyat ko‘rsatish, 
pedagogik jarayonni ham shu asosda tashkil etishning nutqiy va uslubiy 
xususiyatlarini, moddiy va ma’naviy jihatdan yuksak darajaga ko‘tarish omillari, 
amallarini egallashga, izlashga da’vat etadi. “Nutq madaniyati” fani aslida tilshunoslik 
fani negizida yaralgan bo‘lib, nutqimizda uchraydigan til qoidalariga rioya qila 
olmaslik natijasida yuz berayotgan til xatolarining oldini olish, bu xatolarning yuzaga 
kelish sabablarini anglash, shu asnoda adabiy til me’yorlari, mohiyatini muayyan 
dalillar asosida namoyon etishdan iborat.
Endigi kunda bu fanning mazmun darajasi va chegarasi yanada kengaydi. Fan 

---

122 
maqsadi va mohiyati jihatidan yanada boyib, u talabalarga adabiy til me’yorlarini 
o‘rgatib qolmasdan, adabiy til uslublarini egallash, bu adabiy til uslubidan 
foydalanishga erishish, shu asnoda nutqning to‘g‘riligi, aniqligi, ifodaliligi, 
ta’sirchanliligi va sofligi xususida ilmiy tushunchalar berishdan iboratdir. Nutq 
jarayonida tilning badiiy tasviriy vositalaridan foydalanish, unda so‘z kuchi va 
qudratini his qilishga o‘rgatish vazifalari bilan bir qatorda bo‘lajak o‘qituvchining 
pedagogik faoliyatida nutq go‘zalligi, jozibadorligi, turli nutq uslublarida ish ko‘ra 
olishi yuksak madaniyat asosi ekanligi ham yoritiladi. Shu asnoda bu fan orqali 
ularning jamiyatdagi o‘rinlarini topib olishdagi xizmati va roli oydinlashtiriladi. 
Bundan tashqari, nutq madaniyati nafaqat uning ko‘rkamligi bilan, balki milliy 
madaniyat zaminidan nur olganligi tufayligina urf-odat, ajdodlarimizdan bizga meros 
bo‘lib qolgan umriboqiy qadriyatlar, an’ana va etiketlarga yo‘g‘rilganda yanada 
ma’naviy darajaga etishi asoslanadi. Ularda yuksak nutq madaniyati ruhini tarbiyalash, 
adabiy til me’yorlari qoidalari asosida faoliyat ko‘nikmasini kamol toptirish, shu 
asosda milliy urf-odat, qadriyat va etiqodlarimizni anglagan holda notiqlik san’ati 
malakalarini ham egallashga xizmat qiladi. Bu talablar bilan qaraganda, ushbu fanning 
maqsadi va vazifalari nihoyatda keng va murakkab bo‘lib, uning alohida xususiyatlari 
namoyon bo‘lmoqda.
Inson bu ko‘hna olam qo‘ynida yashar ekan, u shu jamiyat kishilari bilan 
muloqotga kirishib, munosabat ko‘rsatishga majburdir. Zero, har bir insonning 
boshqalar, yoki ko‘pchilik bilan munosabati nutq orqali yuzaga chiqadi, shu asnoda 
uning aql-zakovati, madaniyati va ma’naviyati namoyon bo‘ladi. Nutq til birliklari 
asosida yuzaga keladi. Til esa, asl ma’noda moddiylik kasb etadi (lug‘aviy manosi – 
nutq azosi hisoblanib, kishilarda nutq tovushi hosil qiladigan vosita), ikkinchi manosi 
ham madaniyatga taalluqli bo‘lib, u ajdodlarimizdan bizlargacha yetib kelgan manaviy 
meros sanaladi. Yoxud o‘zbek tilidagi lug‘at - so‘z manbasining umumiy yig‘indisidir. 
Uchinchi manosi ijodiy mazmun kasb etib, so‘z manbasidan qanday va qay tarzda 
foydalanib, nutq faoliyatimizdagi xatti-harakatimiz, aql-zakovatimiz, ruhiy holatimizni 
ifoda etuvchi jarayon anglashiladi. Ko‘rinadiki, ikki manba faoliyat doirasi asosida 
so‘z yotadi. So‘z – inson faoliyati, hayoti uchun to‘g‘ri, aniq mano kasb etib muomala- 

---

123 
munosabatda qo‘llansagina, u jon oladi, “tiriladi”. So‘z - muomala, suhbatda 
qatnashmasa, umri hisharib boradi. Demak, har bir so‘z ham inson kabidir, lekin 
insondan ko‘p yashaydi, uning mehri bilan avloddan- avlodga meros bo‘lib qolaveradi. 
Shuning uchun so‘z manosini his qilish, uning kuch- qudratini anglash, u orqali bir- 
biriga ijobiy tasir ko‘rsata olish esa inson madaniyati darajasini belgilaydi. Ulug‘ 
mutafakkir shoirimiz Alisher Navoiy so‘z kuchi, qudratini his qilib unga shunday baho 
bergan edilar: