Til – rivojlanuvchi va boyib boruvchi xususiyatga ega.
To‘g‘ri, tildagi ayrim
so‘zlar uzoq davr yashasa-da, ma’lum vaqtdan so‘ng aloqa-aralashuvdan to‘xtaydi.
Bunday so‘zlar eskirgan so‘zlar sanalib bugungi kunda ular nutqimizda qo‘llanilmaydi.
(Masalan, yog‘iy-dushman, jumhuriyat-respublika, mirshab-militsiya, qozi-sud’ya va
boshqalar). Til jamiyat taraqqiyoti bilan uzviy bog‘liq. Bugungi kunda
mamlakatimizda iqtisodiy va texnikaviy rivojlanishi natijasida menejer, broker,
modernizatsiya, tarif, uyali telefon, kompyuter, innovatsiya, texnologiya kabi bir
qancha yangi so‘zlar qo‘llanilmoqda. U ichki manbalar asosida rivojlanuvchi, boyib
boruvchi sanaladi. Masalan, ”oylik” so‘zi faqat “maosh” ma’nosini bildirgan bo‘lsa,
hozir bir oyda chiqadigan jurnalning nashriy davrini ham anglatadi. Masalan, maktab-
ta’lim-tarbiya va ilm maskani ma’nosida qo‘llansa, endilikda “Sportchilar maktabi”,
”Ota-onalar maktabi”, ”Kelin-kuyovlar maktabi”, ”Ustoz maktabi”kabi muayyan
yo‘nalishdagi ta’lim-tarbiya, saboq va maslahat beradigan maskanlar ma’nosini ham
izohlaydi.
134
Xullas, til, yuqorida ta’kidlaganimizdek, tashqi va ichki manba asosida doimiy
rivojlanib, boyib boradi.
Til madaniyati va nutq madaniyati bir-biri bilan bevosita bog‘liq. Lekin ularning
farqlanuvchi tomonlari mavjud. Nutq til orqali nash’u namo topgani singari til ham
nutqsiz kamol topa olmaydi. Qaysiki, tildagi so‘zlar nutq jarayonida “jon oladi”,
tiriklik kasb etadi. Tildagi qo‘llanilmay qolgan so‘zlar bora-bora o‘ladi. SHuning
uchun ham har bir til egasi (millat egasi - S. a)ham o‘z tilidagi so‘zlarni o‘rinli, go‘zal
tarzda jo‘yali tarzda qo‘llasa, bu ish ona tilimizga nisbatan kishilarning nafaqat mehr-
muhabbati, balki millatsevarligi, vatanparvarligini ham aks ettiradi. CHunki til
ajdodlarimizning bizga qoldirgan ma’naviy merosidir. Biz uni boyitib, go‘zallashtirib,
kelgusi avlodga yetkazmog‘imiz lozim va shart.
Nutqning madaniyligini uning kommunikativ (aloqaviy) sifatlari belgilaydi.
To‘g‘ri, aniq, mantiqiy, ifodali, jo‘yali va ta’sirchan (bu sifatlar ustida alohida
to‘xtalamiz) shu kabi nutq sifatlari nutq madaniyatini yuzaga chiqaruvchi vositalardir.
Bundan tashqari, insoniylik fazilatlariga asoslangan nutq ham madaniylik ko‘zgusi
sanaladi. Xushmuomalalik, samimiylik, odob qoidalariga bo‘ysungan nutq o‘zaro
muomala, munosabatning yuksak ko‘rinishi bo‘lib hisoblanadi. Bularning barchasi
kishilarning bir-biriga yaxshi so‘zdan foydalanib, samimiy muomalaga kirishishni
anglatadi. Shuning uchun ham A. Navoiy bu haqda shunday degan edi:
Har kimki chuchuk so‘z elga izhor aylar
Har neki ag‘yor durur yor aylar
So‘z hattig‘i el ko‘ngliga ozor aylar
Yumshog‘i ko‘ngillarni giriftor aylar
Nutqning madaniyligi uning adabiy tilga asoslanganligidir. Tilning lug‘aviy,
fonetik va grammatik jihatdan ma’lum bir qolipga keltirilgan, qoidalashtirilgan,
qat’iylashgan va sayhallashgan tilga
adabiy til
deyiladi.
Adabiy tilni atroflicha bilgan, unda amaliy ish ko‘ra oladigan, muomala
munosabatda faqat shu tilda so‘zlasha oladigan kishigina madaniyatli inson nomiga ega
bo‘la oladi. Chunki Respublikamizda Oliy Majlis yig‘ilishlari, radio, televidenie,
matbuot va jamoat joylaridagi yig‘in, majlislar adabiy tilda olib boriladi. Ushbu fanni
135
o‘rganishdagi asosiy maqsadimiz ham adabiy tilni chuqur o‘rganish va ana shu
sayhallashgan tilda ish ko‘ra olish malakasi va ko‘nikmasiga ega bo‘lishdir.
Do'stlaringiz bilan baham: |