М еханика грунтов, вклю чает в себе вопросы, касаю щ иеся видам и классиф икациям грунтов, их

Q u rilis h m aydonining geologik tasviri. 
U shbu tasvir quyidagi m aqsadni 
ko 'zlab tuziladi:
poydevor chuqurligini belgilash;
inshoot zam inining yuk k o 'tarish qobiliyatini aniqlash;
poydevom ing qulay qurilm asini tanlash;
poydevor o 'm atish d a qurilishning ilg 'o r texnologiyasidan foydalanish;
poydevom ing cho 'k ish in i va tu rg 'u n lig in i aniqlash;
inshoot bunyod etilgandan so 'n g uning uSluksiz ishlashini ta ’m inlash.
Bunda qurilish m aydonining m ukam m al yoritilishi, yani, loyihalashtirilayotgan 
inshootning turi, m aqsadi. m azkur tegrada ilgari bajarilgan qidiruv ishlari haqidagi 
arxiv m a’lum otlari, ularda haritalar m avjudligi, m aydonda o 'tk azilg an xom aki 
kuzatuvlam ing natijasi va boshqa m a ’lum otlar b o ’lishi lozim.
Inshoot loyihasi va unga bogMiq boMgan qurilish m aydonining tuzilishini 
tadqiqotlash ishlari ikki tartibda olib boriladi:
- loyiha vazifasini bajarish jarayonida olib boriluvchi xom aki izlanuv.
- texnik loyiha yoki ishchi loyiha jarayoniga oid uzil-kesil izlanuv.|
124

---

Loyiha vazifasini tuzish uchun qurilish m aydonining geodezik tuzilm asi, 
m aydon haqida 
ashyoviy dalillar va uning m uhandis-geologik shart-sharoitlari 
haqidagi um um iy m a ’lum otlar asqotsa, texnik loyihalash bosqichida esa qurilish 
m aydonining chizm asi ifodalanib, unda inshoolning o ‘lcham lari va m aydonning to ’la 
holda tasvirlangan geologik tuzilishi yoritilgan b o ’lishi talab etiladi.
Izlanishlar soni, odatda, inshootning o 'lch am lari va m aydonning geologik 
shart-sharoiti m urakkablik darajasiga b o g 'liq , am m o xarqanday inshoot uchun ular 
kam ida 2 - 3 parm alashdan kam bo'lm asligi lozim.
G eologik va gidrogeologik izlanuvlar o 'tk azish g a oid jo y lar orasidagi m asofani 
belgilashda IX .1 -jadvalda kellirilgan m a’lum otlardan foydalanish tavsiya etiladi.
9.1-jadval
G eologik va gidrogeologik izlanuv o 'tk azish g a oid jo y la r orasidagi masofa
L o y ih a b o s q ic h i
Q u r il is h m a y d o n in g
g e o lo g ik s h a r o itla r i
G e o lo g ik iz la n u v la r
o 't k a z ila d i g a n j o y l a r
o r a s id a g i ru h s a t e t ila d ig a n
m a s o fa , m
L o y ih a v a z if a s i
O d d iy s h a r o it
2 0 0 -1 0 0
O 'r t a c h a m u r a k k a b s h a r o it
1 0 0 - 5 0
M u r a k k a b s h a r o it
5 0 - 3 0
T e x n ik lo y ih a
O d d iy s h a r o it
5 0 - 3 0
O 'r t a c h a m u ra k k a b s h a r o it
4 0 - 2 5
M u r a k k a b s h a r o it
3 0 - 2 0
C huqurlik b o 'y ich a tekshirish b ir qancha sharoitlarga b o g 'liq b o 'lib , ular orasida 
inshootdan zam inga uzatiluvchi yukning ta ’siri m uhim o 'rin tutadi. Lozim bo'lsa, 
parm alash chuqurligi qattiq (m ustahkam ) qatlam gacha olib borilishi m um kin.
M uhandis-geologik izlanuvlar jarayonida parm alashdan tashqari, bir vaqtda 
zam in qatlam larining fizik-m exanik hossalarini aniqlash, ham da ulardan 
tuzilm asi va nam ligi saqlangan holda nam unalar olish m aqsadida shurflar qnzis.. 
tavsiya etiladi. Shurflam ing chuqurligi inshootdan tushadigan yukning ta ’sir ко 
Tii 
bilan o 'lchanadi, ulam ing soni esa taxm inan 5 - 7 parm alashga 1 sh u rf nisbati огцаЬ 
belgilanadit.
Q urilish m aydonida o 'tkaziladigan m uhandis-geologik izlanuvlar natijasi parm a 
va sh u rf b o 'y la b ( 9 .1-rasm) va geologik qirqim lar (V III bobdagi rasm ) tuzish bilan 
yakunlanadi.
G eologik qirqim da gruntlam ing yoshi, u la m in g genelik turlari, tuzilm alari, 
sizot suvlam ing sathi va h. ko'rsatiladi. M azk u r qirqim larda m axsus belgilar 
yordam ida tekshirishga olingan nam unalam ing o 'm i, shuningdek, o 'zg arm as yuk 
ta ’sirida gruntni ch o 'k ish g a tekshirilgan jo y la r va h o k azo aks eltirilishi lozim .
G r u n t q a tla m la rin in g fizik -m ex an ik h o s s a la ri. Q urilish m aydonining 
geologik tuzilishi o 'rganilgandan so 'n g inshoot ostidagi jid d iy qatlam q a ’ri b o 'y lab
joylashgan gruntlam ing fizik-m exanik hossalari aniqlanadi.
Bu 
ishlam ing 
um um iy 
hajm i 
qurilish 
m aydoni 
m uhandis-geologik 
sharoitlarining m urakkabligi, loyihalashtirilayotgan inshoot o 'lch am lari va uning
125

---

xizm at m uddatiga bogMiq.
Y uqorida aytib o ‘tganim izdek, m uhandis-geologik izlanuv jarayonida qurilish
Gruntlar 
haqida 
ma'lumot
Changsimon 
mayda zarrachali 
qum
Yumshoq 
holatdagi 
qumli loy
Yirik toshiisr 
shag'al 
va mayda 
toshli loyli qum
Turli yiriklikdagi 
tosh va shag'alli 
qum
Yarim qattiq 
holatdagi loy
9 . 1-rasm . Q uduq qirqim i 
m aydonining tuzilishini o'rg an ish m aqsadida olib boriladigan parm alashdan 
tashqari, qo 'sh im ch a kavlanadigan shurflardan 
maxsus asboblar yordam ida 
chuqurlik b o ’y ^ b turli sathlardan grunt nam unalari olinadi va tajribaxonada 
gruntning fizik-m exanik hossalari aniqlanadi.
U shbu hossalar yordam ida gruntning nom i, ch o 'k ish xususiyatlari va yuk 
k o 'tarish qobiliyati hisoblanadi.
G runtning fizik-m exanik hossalaridan quriiish m aydonining m uhandis-geologik 
tuzilishi, poydevor chuqurligini tanlash, DOydevor turini belgilash va ayrim hollarda

---

zam in gruntlarini m ustahkam lash, gruntlam ing tabiiy xususiyatlarini saqlash, sizot 
suvlarini inshootning ostki qism lariga ta ’sirini o'rg an ish d a ham foydalaniladi.
G runtlam ing 
fizik-m exanik 
hossalarini 
o 'rg an ish d a 
joylardagi 
qurilish 
tajribasidan keng 
foydalanish 
m aqsadga 
m uvofiq. 
D arhaqiqat, 
bir 
xil 
m uhandis-geologik sharoitda 
barpo etilgan inshootlam ing 
cho'kishi 
haqidagi 
m a ’lum otlar shu turdagi g runtlam ing fizik-m exanik hossalarini tajribaxonada 
o 'rg an ish g a b o 'lg an ehtiyojni kam aytiradi.
Foydalanilayotgan inshootlam ing cho'kishi haqidagi m a ’lum otlar faqat uni 
yangi qurilishga tatbiq etishga yordam beribgina qolm ay, balki yangi zam inning 
ch o 'k iish i haqida um um iy hulosa qilishga imkon yaratadi.
A gar qurilish m aydoni yaqinida cho'kishi kuzatilgan bino yoki inshoot 
b o 'lm asa, u holda kerakli m a ’lum otlar tajribaxona 
va dala sharoitida maxsus 
tajribalar o 'tk azish orqali olinadi.
Foydalanilayotgan inshootlam ing cho'kishini kuzatish, odatda, uning ostki 
qism i, peshtoqlari, oyna rom ining ostki qism lari, y o 'lk alar, y e rto 'la to ’sham asini 
yotiqlik darajasini m axsus as6ob - nivelir yordam ida bajariladi.
G runtlam ing 
fizik-m exanik 
hossalari 
o 'rg an ilay o tg an
vaqtda 
ulam i 
inshoolning eni va b o 'y ig a em as, balki uning chuqurligi b o 'y lab ham turlicha 
b o 'lish in i nazarda tutm oq darkor.
G runt hossalarining turliligi, ulam ing geologik nuqtai nazardan lashkil lophhi, 
keyinchalik turli-tum an o 'zg arish larg a duch kelishi natijasida yuzaga keladi. 
Shuning uchun gruntlam ing hossalari ulam ing o 'z ig a hos tabiati bilan belgilanib, 
zarralar zichligi, grunt zichligi, nam ligi, ichki ishqalanish burchagi va b o g'lanish 
kuchlarining turlicha b o 'lish i bilan farqlanadi.
Shunday qilib, zam in gruntlari haqida to 'la hulosaga kelish uchun tajribaxona 
va dala sharoitida o 'rg an ilg an fizik-m exanik hossalardan tashqari ulam ing 
o'zgaruvchanlik 
xususiyatini 
ham 
hisobga 
olish 
talab 
etiladi. 
U shbu 
o'zgaruvchanlikni gruntning jin slilik koeffitsiyenti yordam ida ifodalash mumkin.
G runt fizik hossalarining m e ’yoriy qiym atlarini uning jin slilik koeffitsiyeniiga 
ko'paytirish orqali 
tadqiqotlanayotgan 
zam inning eng kam qarshilik ko'rsatish 
qobiliyatini aniqlash m um kin.
G runtning jin slilik koeffitsiyenti k o 'p lab tajribalar natijasini um um lashtirish 
oqibatida tashkil topadi. Poydevor loyihasini tuzishdan oldin zam in gruntlari 
hossalarining o'zgaruvchanligini baholash talab etiladi. Bu esa deform atsiya 
m iqdorlarining nisbati orqali hal etiladi, y a ’ni 
.
min
A gar quyidagi nisbatlar yuzaga kelsa 
zam in gruntlarining hossalari kam 
o 'zg aru v ch an hisoblanadi:
£ min > 20