М еханика грунтов, вклю чает в себе вопросы, касаю щ иеся видам и классиф икациям грунтов, их

y ir ik toshlar,
2-10 m m oraliqdagilari esa 
m ayda toshlar
deb yuritiladi.
Yirik zarrali gruntlar sham ol, yogMn, daryo suvlari va boshqa ta ’sirlar 
natijasida qoya jin slam in g nurashi oqibatida yuzaga keladi. U lar zam in sifatida 
o ‘rtacha qiym atga ega. Bosim ta ’sirida kam siqilishi, siljishga m ustahkam ligi va, 
ayniqsa, suvga chidam liligi ulam ing m uhim xususiyati hisoblanadi. M azkur 
grunllam ing zichligi ortishi bilan m ustahkam lik ko'rsatkichlari ko'payib boradi.
Q u m li g r u n tla r . T abiatda ulam ing shakli turlicha b o 'lib , k o 'p in ch a 
yum aloqroq b o 'lad i. U lam ing tarkibida asosan kvars b o 'lib , b a ’zan dala shpati, 
slyuda kabi m inerallar uchraydi.
Qum zarralarining o'lch am i 0,05-2,0 min o ra lig ’ida b o 'lad i. U lar ichida 0,005- 
0,05 m m yiriklikdagi changsim on zarralar ham uchrashi m um kin. M azkur zarralar 
ham aslida dastlabki to g ' jin sin in g yem irilishi natijasida qum bilan birga paydo 
b o ’lishi bois ularning m ineral tarkibi va boshqa xususiyatlari o 'x sh ash d ir. 
Shuningdek, qum tarkibida o 'lch am i 0,005 mm dan kichik b o 'lg an loysim on zarralar 
ham uchrab turadi, lekin ular 3% dan oz m iqdom i tashkil etgani 
uchun qum ning 
xususiyatlariga deyarli ta ’sir k o ’rsatmaydi.
Q uinlar hosil b o 'lish sharoitiga k o 'ra turlicha boMadi. M asalan, dengiz 
cho'kindisi tarkibida hosil b o 'lg a n qum m ayda zarralarining m iqdori k o 'p lig i bilan 
ajralib turadi. D aryo oqim ida hosil boMgan qum esa tekis qatlam holida, m uzliklar 
davridagi qum - d ag 'al, aralash, sham ol ta ’sirida hosil b o 'lg an qum esa m ayda zarrali 
holatda nam oyon bo'ladi.
Q alin qatlam li tekis zichlashgan qum ancha m ustahkam zam in vazifasini 
o 'taydi. U larning yuk k o 'ta rish xususiyati qum donalarining yiriklashuvi bilan ortib 
boradi.
A gar qum to 'k m a holatda uchrasa, bino qurishdan olclin uni zichlashtirish talab 
etiladi.
Suv bilan to 'y in g a n qum qatlam larida zovur qazish ishlari nihoyatda 
ehtiyotkorlik bilan olib borilishi lozim , chunki bunday sharoitda hosil b o 'lu v c h i suv 
oqim lari gruntni b o 'sh ash tirib yuborishi m um kin.
14

---

Suvga to ‘yingan m ayda zarrali serg 'o v ak qum tabiatda m uvozanal holalini 
saqlab, kavlash jarayonida esa ulam ing tezda oquvchan quyqaga aylanishi ehtim oli 
m avjud. Suv sizish xususiyati ju d a kam b o ig a n m azkur gruntlar oson harakatlanadi, 
chunki ulardagi suv qum zarralaridan ajralm ay, birgalikda oqim hosil qiladi. Q um lar 
bunday holatda 
quyqa
deb ataladi.
A yniqsa, dinam ik (zilzila) kuchlari ta ’sirida quyqa qum larning osongina 
oquvchan holatga kelishi k o ‘plab xalokalli holatlam i keltirib chiqarishi m um kin.
Y irik zarrali va qum li gruntlar k o ’p jabhada um um iy xususiyatga ega b o ’lganligi 
bois ular s o c h i l u v c h a n g r u n t l a r turkumiga kiritilgan. Donalarining o'lcham i 
turlicha b o 'lg an m azkur gruntlar qoya jinslaridek o 'z shaklini saqlay olm aydi va, oz 
m iqdordagi siljituvchi kuch ta ’sirida tezda deform atsiyalanish xususiyatiga ega.
Sochiluvchan gruntlam ing m ustahkam ligi va tu rg'unligi ulam ing zichlik 
k o 'rsatk ich larig a b o g 'liq b o 'lib , zichlangan holatda soz, aks holda nosoz zamin 
hisoblanadi.
Sochiluvchan gruntlam ing fizik va m exanik 
xususiyatlari ulam ing nam lik 
darajasiga b o g 'liq bo'lm aydi.
Loyli 
g ru n tla r. Loyli gruntlar deganda yopishqoqlik xususiyatiga ega 
b o 'lg a n , zarralari o 'zaro b o g 'lan g an jin slar nazarda tutiladi. M a’lum ki, bunday 
jism la r kuch ta ’sir etganda o 'z shaklini o 'zg artirib , kuch olingandan so ’ng 
ham 
o 'zg arg an shaklini deyarli saqlab qoladi.
Loyli gruntlar suv q o 'shilganda qattiq holdan yum shoq holatga, nam lik 
oshirilgan sari oquvchanlik holiga oson o'tadi.
Loyli gruntlar asosan kim yoviy ta ’sir n atijasid a to g ' jinsining yem irilishi 
oqibatida hosil bo'ladi. U lam ing tarkibini kam m iqdorda uchraydigan m ayda qumli 
va changsim on zarralar bilan bir qatorda ignasim on va yoysim on shakldagi o'lcham i 
0,005 m m dan kichik loysim on zarralar tashkil etadi. Tadqiqotchi olim larning 
guvohlik 
berishicha, 
loysim on 
zarralar 
birlam chi 
m inerallarning 
kim yoviy 
yem irilishidan hosil b o'lgan ikkilam chi m inerallardan tashkil topgan. Shuning uchun 
ham ular nam langanda ko'pchib, quritilganda qotish xususiyatiga ega b o 'lad i.
L oysim on m inerallar kaolinit, illit (gidroslyuda) va m ontm orillonit deb 
nom lanuvchi turkum ga bo 'lin ad i. M ontm orillonit zarralari nihoyatda m ayda bo'ladi.
K aolinit turkum iga kiruvchi loysim on m inerallar, asosan, yer yuzasidagi 
chuchuk suvlar oqim idan hosil b o 'lib , m ustahkam b o g 'lan g an kristall panjara 
shaklini hosil qiladilar. Suv ta ’sirida ular deyarli k o 'p ch im ay d i.
Sovuq va iliq iqlim sharoitidagi dengiz va quruqlikda hosil b o 'lad ig an illit 
turkum iga kiruvchi loysim on zarrachalar k o 'p ro q to 'rtlam ch i m uzlik davri 
qatlam larida uchraydi. B unday loyli gruntlarga xos b o 'lg a n xususiyat ulam ing kam 
k o'pchishidir.
M ontm orillonit turkum iga kiruvchi m inerallar den g iz va quruqlik sharoitidagi 
s h o 'r suvlarda hosil bo'ladi. K ristall panjarali bunday m inerallar serg 'o v ak b o 'lib, 
g 'ovaklariga suv m olekulalari kirganida panjaralar orasi kengayadi. N atijada mineral 
k o 'pchishi yuzaga keladi.
T urli davrlarda hosil b o 'lg a n loyli gruntlar turli zichlikka ega b o 'lib, 
zarralararo b o g 'lan ish kuchining m ustahkam ligi bilan farqlanadilar. Loyli gruntlar 
hosil b o 'lish davriga, sharoitiga qarab turlicha m ustahkam likka ega b o 'lish i m umkin.
15

---

Loyli gruntlam ing hosil boMish sharoiti, tarkibi va xususiyatlariga qarab bir 
qancha turlari m avjud. M asalan, m uzlik davri loyi (m orena), tasm asim on loy, lyoss, 
balchiq, sho 'rlan g an loy, o 'sim lik qoldiqlariga boy loy shular jum lasidandir. U larning 
ichida lyoss va lyossim on loyli gruntlar O 'zbekiston tegrasida k o 'p uchraydi.
Lyosslar loyli gruntlar turkum iga oid b o ’lib, o 'z ig a xos xususiyatlari bilan 
ajralib turadi. U lar tarkibi jih atid an deyarli b ir xil jinslidirlar, yani changsim on 
zan-achalar (0,005-0,05 m m ) 50-80% tashkil etadi.
Lyoss sariq q o 'n g 'ir rangdagi kvars, dala shpati, slyuda, loysim on zarralar 
aralashm asi, tem ir gidroksidi va boshqa m inerallardan tashkil topgan.
Sham ol ta ’sirida hosil b o 'lg a n lyoss ohak, ganch va boshqa suvda oson 
eriydigan tuzlardan tashkil topgan. U lar grunt tarkibining 10-25% ni tashkil etadi.
Lyoss gruntlaridagi ohak nafaqat zarralararo b o g 'lan ish q o b ig ’i, balki alohida 
zarra sifatida ham uchraydi.
L yoss gruntlarining o 'z ig a xos xususiyatlaridan biri ular tarkibida tik y o 'n alg an
chuqurchalar, yoki serteshik shaklidagi oddiy k o 'z ilg'aydigan yirik g 'o v ak lam in g
m avjudligidir. Y irik g 'o v ak lam in g m iqdori k o 'p in ch a grunt hajm ining 1/3 qism ini 
tashkil etadi. G 'o v ak lar orqali suv osongina gruntning chuqur qatlam lariga kirib 
boradi. Ushbu gruntlar zan alarin i o ’zaro b o g ’lovchi kuchlar suvga nisbatan z a if 
b og'langanligi bois 
nam lanish ta ’sirida 
tezda b o 'k ish holati yuzaga keladi va 
natijada b og'lovchi kuchlar y o 'q o lib , gruntda o 'ta c h o 'k ish yuz beradi. A ksariyat 
hollarda zam inning notekis o 'ta ch o 'k ish i bilan b o g ’liq bunday jarayon har qanday 
inshootni zararlantirishi m uqarrardir.
1.2. 
G r u n t l a m i n g t a r k i b i
T abiatdagi 
gruntlar um uniy holatda bir-biridan tubdan farqlanuvchi 
uch 
qism dan tashkil topgan jism deb qaraladi. U shbu qism lar quyidagilardan tashkil 
topadi: