М еханика грунтов, вклю чает в себе вопросы, касаю щ иеся видам и классиф икациям грунтов, их

q o y a g г и n 11 a
r i
deb yurililadi. U lam ing suvga to 'y in g an holdagi siqilishga m ustahkam ligi 5 M Pa 
dang kam boMmaydi.
M agm atik to g ' jin s la r i
yuqori harorat ostida yer q a ’ridan suyuq holda otilib 
chiqib, so 'n g qotgan jinslardir. U larga m isol tariqasida tabiatda keng tarqalgan granit, 
siyenit, bazalt, diabaz, porfir va boshqalam i keltirish kifoya (1.1-rasm).
Yer q a ’rida uzluksiz sodir b o 'lad ig an ichki-tashqi harakallar natijasida chuqur 
qatlam larga tushib qolgan gruntlar maMum vaqt davom ida 
yuqori harorat, katta 
miqdorli bosim va kim yoviy ta ’sirlarga uchrab, butunlay o'zgarishi oqibatida 
m etainorjik to g ' jin sla rin i
hosil qiladi.
1.1-rasm Yahlit tog’jinslari (N. N. Maslovdan olindi)
T abiatda m azkur 
jin sla r k o 'p in ch a dastlabki holatini saqlab qoladi. M asalan, 
m arm ar. gneys, slanes va b. ( 1 .2 -ra s m ).
12

---

] .2-rasm Metamorfik jinslarga xos tuzilma
M a ’lum ki, yer yuzidagi to g 1 jin slari havo, suv va issiqlik ta ’sirida doim
yem irilib turadi. Suvdan quruqlikka, 
yoki aksincha sharoitlarga tushib qolgan 
bunday jin sla r vaqt o ‘tishi bilan m a’lum qatlam larga to 'p la n ib qolishi natijasida 
cho 'kindi jin s la r
hosil qiladi. Inshoot zam ini sifatida keng foydalaniladigan bunday 
jinslarga yirik-m ayda tosh, sh ag 'al, qum , loyli qum, qumli loy va loylarni kiritish 
m um kin (1.3-rasm ).
Q oya jin slari deyarli zichlanm asligi bois ular m ustahkam zam in hisoblanadi.
U shbu gruntlar suvga chidam li b o 'lib , ularda suvning xarakati yoriqlar b o'ylab 
kuzatilishi m um kin. Q oya gruntlari m ustahkam lik k o 'rsatk ich lari b o 'y ich a beton, 
g 'ish t va shunga o 'x sh ash binokorlik ashyolaridan deyardi farq qilm aydi. Lekin 
shunga qaram ay, ular vaqt o 'tish i bilan tashqi m uhit ta ’sirida yem irilishga 
uchraydilar. Bu jarayonda suvning ta ’siri kuchli. U qoya yoriqlari b o 'y la b siljib, 
zarralararo yopishtiruvchi m oddalam i asta-sekin eritib boradi. A yniqsa, suv larkibida 
turli ishqoriy m oddalar b o'lganda bunday holat tez yu z beradi.
1.3-rasm Loyli jinslar qatlami (N.N.Maslovdan olindi)
T o ’la nam langan holda siqilishga nisbatan m ustahkam ligi 5 MPa dan kam 
b o 'lg an (m ergeli, ohaktosh, ganch, b o 'r, toshtuz) to g ’ jin slari у 
a r a m q o y a
13

---

g r u n t l a r
deb ataladi. U shbu grunt turlari, ayniqsa, tashqi m uhit ta ’siriga 
chidam siz boMadi.
Qoya gruntlarga nisbatan suvning ta ’sirini ulam ing suvga to'y in g an va quruq 
holatidagi siqilishga m ustahkam lik k o ’rsatkichlari orqali aniqlash m um kin. Ikkala 
holatdagi 
m ustahkam lik 
k o ’rsatkichlar 
nisbatini 
ifodalovchi 
m aydalanish
koeffitsiyenti K m<0,75
boMganda, qoya gruntlar suv ta ’sirida yem iriluvchan 
hisoblanadi.
Y arim qoya gruntlari zam in sifatida ham m a vaqt qoM kelaverm aydi. U lardan 
foydalanishdan oldin, yoriqlarini sem ent yoki m o 'm bilan toMdirib, m ustahkam lash 
talab etiladi.
Y irik z a r r a li g r u n tla r . U m um iy m assasining yarm idan ortigMni 2 m m dan 
ziyod o ’lcham li m agm atik yoki ch o ‘kindi zarralar tashkil etuvchi jin sla r m azkur 
grunt toifasiga kiradi. O datda, ulam ing zarralari o 'z a ro bogManmagan boMadi.
Y irik zarrali gruntlarga sh ag ‘al va toshlam i m isol keltirish mum kin. 
S h a g 'a l
deganda oMchamlari 10-100 m m boMgan notekis (g ’adir-budur) sirtli to g ’ jin sin in g
boMaklari tushuniladi. S h ag ’aldan farqli o ’laroq yuqoridagi o ’lcham ga oid tekis 
sirtli jin slar