М еханика грунтов, вклю чает в себе вопросы, касаю щ иеся видам и классиф икациям грунтов, их

r = a t g t p
(2.3)
Odatda ishqalanish holati zarralar orasida yuz bergani bois gruntlar 
mexanikasida / va 
q>
tegishlicha 
ichki ishqalanash koeffitsiyenti
va 
ichki ishqalanish
burchagi
deb yuritiladi.
Sochiluvchan gruntlarda (shag'al, yirik-mayda tosh, qum) ichki ishqalanish 
burchagi grunt g‘ ovakligiga 
(n).
loyli va loysimon gruntlarda esa grunt namligi 
(w)
ga bogMiq boMadi. Buni nazarda tutib (2.3) ifodani quyidagicha tasvirlash mumkin:
sochiluvchan gruntlar uchun:
T„=a-tg
 
(2.4)
loyli gruntlar uchun:
TK=(T-tg
 
(2.5)
B i k r
b o g ’ l a n i s h k u c h i . Bikr bogManish kuchi 
cs
gruntga qatliqlik 
xususiyatini 
bag’ishlaydi. 
Kuchning 
bunday 
turi jism 
zanalarini 
o'zaro 
jipslashtirishda jadallik ko'rsatuvchi qattiq holatdagi bog'lovchi moddalar tufayli 
vujudga keladi.
Bikr bog'lanish kuchi, asosan, qoya gruntlariga xosdir. Bunday bog'lanishlik 
ular tarkibidagi elektr xususiyatli ion bog'lanishlar evaziga ro'y beradi (N. N. 
Maslov, 1949 y).
Olimlarning fikricha, qoya gruntlardagi bikr bog'lanishlar tog' jinslari paydo 
bo'lgandan keyingi jarayonda shakllanadi. O’ta yuqori bosim va harorat ostida 
moddalaming o'zaro siqilib, ezilib va yopishib qotishi bu jarayonlaming negizini 
tashkil etadi.
Bikr bog'lanishlar gruntning defonnatsiyalanishiga nisbatan elastikdir. Lekin 
ular buzilganda yana asl holatiga qaytmaydi. Gruntshunoslik fanida ular 
qaytmas
bog'lanishlar
deb yurililadi.
Bikr bog'lanish kuchlarining buzilishi ayrim hollarda, ya’ni yuqori bosim ta’sir 
ctganda, kuchli deformatsiyalanish holatida, yoki loyli gruntlar o'ta namlanganda 
ro'y berishi mumkin.
Y u m s h o q b o g M a n i s h kuchi. Boglanish kuchining mazkur turi 
(cw)
loyli gruntlarga xos bo'lib, ular mustahkamligining asosiy ko'rsatkichidir.
Namligini o'zgartirish bilan loyli gruntlami turli holatga (qattiq, yumshoq, 
oquvchan va h. k.) keltirish mumkinligi I-bobda izohlab o'tilgan edi. Bunday holatlar 
yumshoqlik kuchining yolg’ iz o'ziga xos bo'lgan mohiyatidan kelib chiqadi.
Yahlit loyning osonlik bilan bo'laklarga ajralishi va yana xech qanday kuch 
ishlatmay qayta awalgi holiga kclish xususiyati yumshoq bog'lanish kuchining 
asosiy mohiyatidir. Bunday xususiyat yumshoq bog'lanish kuchi c„. ni bikr 
bog'lanishdan 
c,-,
farqlantiruvchi 
qaytuvchanlik 
hossasini 
namoyon 
etadi. 
Qaytuvchanlik xususiyati loyli gruntlardagi suv molekulalarining tabiati bilan 
bogMiq.
32

---