М еханика грунтов, вклю чает в себе вопросы, касаю щ иеся видам и классиф икациям грунтов, их

vf = k c -i
 
(1.19)
Ushbu ifodadan suvning sizish tezligi uning gradiyentiga mos degan ma’ no 
anglanadi.
Sizish koeffitsiyenti kc
suvga to'yingan gruntlaming fizik ko'rsatkichi bo'lib, 
qiymati 1,0 ga teng gradiyentga mos keluvchi sizish tezligini ifodalaydi. Uning 
o'lchov birligi 
sm/s; m/sutka
va h. k.
Sizish koeffitsiyenti dala sharoitida maxsus qazilgan chuqurlardan suv 
chiqarish usuli yordamida aniqlanadi. Lekin tajribaxona sharoitida uni o'rganish 
kengroq tarqalgan.
Ko'plab kuzatuvlar natijasi 0,1- 
0,2MPa 
bosim 
ta’ sirida 
sizish 
koeffltsiyentining 
o'rtacha 
qiymati 
quyidagi oraliqda o'zgarishini ko'rsatadi: 
qum - 1.10"2- 1.10^ 
loyli qum - 1.10° - 1.10”6 
qumli loy - 1.10'5 - 1.10'8 
loy -1.1 O'7- 1. Ю '10 
Rossiya olimlari S.A.Roza (1951 
y.) va E.M.Dobrov (1966 y.) laming 
o'tkazgan tajribalari (1.19) ifodani loyli 
gruntlarda ham qo'llash mumkinligini 
isbotladi.
Ulaming tajribalari guvohlik berishicha loyli gruntlarda ma’ lum boshlang'ich 
gradiyenti 
i6
bilan bog’ liq miqdomi yengib o'tgandan so'ng suvning xarakati 
boshlanadi. Bunday holatda (1.19) ifodada / ning o'rniga 
i
- 
i6
miqdor ishlatiladi.
Boshlang'ich gradiyent haqidagi ma’ lumotni 1.9-rasmda tasvirlangan 
chizmadan olish mumkin. Unda uch qism yaqqol ajralgan: birinchi „a" qism - / < 
ie
bo'lganda sizish tezligi 
Vf=
0 ga teng; ikkinchi 
,.b"
qism - /' > 
is
holatni ifodalaydi. 
Unda sizish tezligi vf bosim gradiyentiga mos bo'ladi.
26

---

vf = k l ( i - 0
(1.20)
Lekin 
k j
ning qiymati 
(1.19) 
ifodadagi 
k z
miqdorga teng boMmaydi; uchinchi 
,,e” qism 
/ > /'ю 
sizish koeffilsiyentining qiymati 
(1.19) 
ifodaga mos boMadi, ya’ni
vf = k c - i
Boshlang'ich gradiyentning mavjudligi gruntning tarkibi va uning holatiga 
bogMiq boMib, turli gruntlarda xar hil qiymatga ega.
Sizish bosimi. Qumli gruntlarda binokorlik ishlarini bajarish jarayonida grunt 
suvlarining xarakatiga gidrodinamik bosim ta’sir etadi. Bunday holat, ko'pincha, suv 
ta’ siridan himoyalovchi to'siqlarda, pastlashuvchi quduqlar o'matishda va turli 
gidrotexnika inshootlaridan foydalanish jarayonida va boshqa holatlarda kuzatiladi. 
Mazkur ta’siming o‘z vaqtida oldi olinmasa, kelajakda noxush oqibatlami keltirib 
chiqarishi mumkin
G‘ovaklararo sizayotgan suv o'z harakatiga nisbatan grunt zarralari tomonidan 
ma’lum qarshilikka uchraydi, aks holda u ochiq havzadagidek tez oqqan boMar edi. 
Grunt zarralarining bunday qarshiligi suv yo'nalishiga teskari boMib, miqdor jihatdan 
unga mos keladi.
Shuning uchun ham sizayotgan suvda yuzaga keluvchi bunday bosim 
sizish bosimi
deb yuritiladi.
Bu hodisani yaxshi anglash maqsadida 
1.10-rasmda tasvirlangan chizmaga murojat в
ЗЙ5 
qilamiz. Unda i n nishab bo'ylab orasidan suv 
oqayotgan 
gruntning 
bo'ylama 
qirqimi 
tasvirlangan. Grunt ichida / uzunlikdagi 
F
yuzali 
AB
shaklni xayolan ajratib olamiz. Ishni 
osonlashtirish maqsadida bu shaklni yotiq holda 
deb faraz qilsak, ta’sir etuvchi inertsiya 
kuchidan holi bo’ lamiz. Ajratilgan jismning 
F
yuzasiga 
A
tomondan ta’ sir ko'rsatuvchi 
p t
bosimning 
miqdori 
so’l 
tomondagi 
/?, 
balandlikka ega bo'lgan suv qatlamining 
massasiga mosdir. Shuningdek, shu yuzaga