М еханика грунтов, вклю чает в себе вопросы, касаю щ иеся видам и классиф икациям грунтов, их

В
tomondan ta’ sir etuvchi 
p
2
bosimning qiymati 
esa 
o‘ng tomondagi 
h
2 qalinlikdagi suv 
massasiga teng bo’ ladi.
Pi - p 2
bosimlar farqi 
AB
shakl bo'ylab 
suv sizishini vujudga keltiradi deb faraz qilsak, 
u holda
m u a l l a q h o l a t i
1.1 1-rasm . G u ru n t q u ’y q a la n ish ig a
o id chizm a: 
a - z a r r a l a r n i n g y u q o r i m u o z a n a t
h u l a l i d a j o y l a s l u i v i ; b - z a r r a l a m i n g
z i c h j o y l a s h u v i ; v - z a r r a l a m i n g
p\ 
P i = V h ~ h\)F P,
( 1 . 2 1 )

---

Agar bu ifodani 
AB
shaklning hajmi 
F.l
ga bo'lsak, gruntiing kub birligida 
olingan bo'lagiga mos keluvchi sizish bosimi aniqlash mumkin,
Pi
= 
К
' A .
(1.22)
h - h
bunda 
i
suv nishabini ifodalaydigan 
--2 qiymatga teng miqdor.
Suvning massasi 
p
o'zgarmas qiymat bo'Igani bois (1.22) ifodadan sizish
bosimi asosan suvning nishabiga bogMiq ekanligi ko'rinib turibdi. Agar <„= 0 (suv 
oqmayotganda) boMsa, sizish bosimi 
p,
= 0 boMadi. Demak, sizish bosimi faqat suv 
sizayotgan vaqtda yuzaga kelarekan.
Sizish bosimi 
p,
hajmiy kuchni ifodalagani uchun 
kN/m3
oMchov birligiga ega. 
Shuningdek, u suv sizayotgan grunt qatlami bo'ylab tekis tarqaladi va oqim 
yo‘nalishiga urinma tarzida ta’sir ko'rsatadi.
Suvga to 'yingan gruntlariing quyqalanishi.
Suvga to'yingan gruntlaming 
(asosan qmnlaming) yana bir muhim xususiyati turli tebranma kuchlar, sizayotgan 
suv oqimi va boshqalar ta’sirida namoyon bo’ lib, 
gruntning quyqalanishi
deb ataladi. 
Grunt quyqalanishi oqibatida inshootlarning vayron bo’lishiga oid qurilish 
amaliyotidan ko'plab misol lar keltirish mumkin.
Grunt quyqalanishini tasavvur qilish uchun quyidagi oddiy chizmaga murojaat 
etamiz (1 .1 1-rasm). Unda zarralar shartli ravishda bir turdagi doira shaklida tasvir­
langan. Agar zarralar yuqori muvozanat holatida joylashtirilsa (1.11-rasm, 
a),
ular 
orasidagi g'ovaklik eng yuqori miqdorga ega boMadi f);=47-48%), yoki, aksincha, 
ular zich joylashtirilsa (1 .1 1-rasm, 
b),
g'ovaklik eng kam boMadi (n =24-25%).
Har qanday oz miqdordagi tebranma yoki boshqa 
harakat ta'siri natijasida ( l . I I - rasm, 
a)
zamlar 
muvozanal holatini osongina yo'qotib, pastga tomon 
siljiydi. Zarralanii zichlashuviga olib keluvchi bunday 
siljish oqibatidq gruntning dastlabki g'ovakligi 48% dan 
24% gacha kamayishi mumkin. M a’lumki, bundny holat 
grunt g'ovaklari bo'sh bo’Igandagina amalga oshishi 
mumkin.
Agar g’ovaklar suv bilan toMgan bo'lsa (ikki qismli 
tuzilma), suv tez sizib chiqa olmasligi bois dastlabki 
vaqtda grunt g'ovakligi o'zgarmaydi. Ushbu jarayonda 
joyidan qo'zg'algan zarralar suvda muallaq turib qoladi 
(1.1 1-rasm, 
в) 
natijada 
grunt 
quyqalanib, 
unda 
oquvchanlik 
xususiyati 
yuzaga 
keladi. 
Inshootdan 
tushayotgan yuk mazkur holatda butkul g'ovakdagi suv orqali qabul qilingan boMadi. 
Quyqalanish jarayonida grunt sirtidagi har qanday yuk uning qa’riga cho'kib ketishi 
mumkin. Gruntning quyqalanish holati hamma vaqt suvdagi bosimning to'satdan 
ko'tarilishi bilan bogMiq. Shuning uchun quyqalanish ma’ lum sharoitlarda juda katta 
chuqurlikkacha tarqalishi mumkin. Ayniqsa, bunday holat zilzila yuz beruvchi 
tegralarda kuzatiladi. Bu esa havfli vaziyatni yuzaga kehiradi.
1.13 rasm. Niiagatada 
cho’kkan bino
28

---

1941 yilning boshlarida Volga daryosi bo'yida benihoya katta koMamda siljish 
yuz berdi. Uzunligi 400-450 m, eni esa 250 m. boMgan bu siljish to‘satdan yuz berib, 
xalq xo‘jaligiga juda katta talafot yetkazdi. Natijada qumli qirg'oq 3-4 minut ichida
7,0 m pastga surilib ketdi. Kuzatuvchilaming guvohlik berishicha, siljish jarayoni yer 
osti suvlarining favvora shaklida otilishi bilan qo'shilib ketgan. Bunday holatlami 
Gollandiya qirg‘oqlarida tez-tez yuz berib turishi haqida adabiyotlardan o’ qish 
mumkin. Oxirgi hodisa 2,6 mln.m2 maydonni egallab siljigan qum miqdori 25 mln.m3 
dan oshib ketgan edi. Mayda qumning 90 % dan ortigMning donadorlik oMchamini 
0,1-0,25 mm boMgan zarralar tashkil etib, tabiiy holatda - 47,5-48,5 % g ‘ovaklik 
hosil qilgan edi.
1931 yilda Yangi Zelandiyada yuz bergan zilzila vaqtida nihoyatda ko‘p grunt
ko'chishi holati yuz bergan. Tebranish oqibatida quyqa holatiga kelgan 180
m.qatlamli qum va mayda toshdan tashkil topgan qirg‘oq 700 m masofaga siljigan.
1952 yilda Kalifomiyaning Kem-Kaunti
shahrida yuz bergan kuchli zilzila natijasida
grunt turli darajada cho'kib, ko‘p yoriqlar bilan
qoplandi. 1959 yilda Janubiy Montanadagi
(AQSH) zilzilada esa quyqalangan gruntning
cho'kishi 6m ga yetdi.
Ayniqsa 1960 yildagi Chilida yuz bergan
uzluksiz zilzilalar ko'plab gruntning quyqala-
, 
nishini vujudga keltirgan. Natijada 20 ming km2
1.12 rasm. Chilida yuz bergan 
, 
,• 
, 
, 
. . . -
,
zilzila о ibati 
maydon bir necha daqiqa ichida 2 metrga yaqin
cho‘kib, yuzlab uylarni vayron qildi (1.12-rasm).
1.14 rasm . G azli z ilz ila si ja ra y o n id a g ru n tn in g
q u y q a la n ish h o la ti (A .Jo rae v d a n o lin d i)
29

---

i. 15 rasm . G ’u z o r z ilz ila si jaray o n id a y uz 
b e rg a n k o ’c h k i (A . Joracvcian o lin d i)
1964 yilda Yaponiyaning Niiagata shahrida yuz bergan zilzila oqibatida 
giiiirning quyqalanishi sodir bo‘ldi. Shahar zaminida suvga to'yingan changsimon 
zarralar bilan araiashgan mayda qum 200 m dan ziyod qatlamni tashkil etgan.
Zilziia jarayonida lami binolaming 1/5 qismi zaminga cho'kdi. Bulardan 20 dan 
orlig'i 2 meirga yaqin chc'kib, yerga kirib ketdi (1.13-rasm).
1966 yildagi Gazli zilzilasi ham o‘nlab quyqalanish holatini yuzaga keltirdi. 
Kuzuluvlar natijasi turar joy yaqinidagi o‘ta namlangan maydonda zilzila vaqtida 
qum, loy zarralari favvora kabi otilib chiqqanligini ko’rsatdi (1.14 rasm).
1985 y ili Qayroqqumda yuz bergan 8-balli zilzila ko’plab grunt quyqalanishi 
va ко chkilami yzaga keltirdi. Koptuloq qishlog’ ida quyqalangan gruntning xami 
300 ming m2 ni tashkil etgan. Suv ombori atrofidagi ko’chkining xajmi esa 200 
nr’dan ziyod bo’ lgan.
1989 yildagi G’uzor zilzilasi oqibatida liam son sanoqsiz ko’chki-lar vujudga 
kelib. ko’plab vayrona-garchiliklami keltirib chiqardi. Masalan Sharora qishlog’ida 
yuz bergan ko’chkining umumiy xajmi 3 mln.m3ni tashkil etdi (1.15 rasm)
Yuqorida bayon etilgan grunt quyqaianishiga oid ma’lumotlar tabiatda 
uchraydigan voqealaming bir shingilidir. Ular haqida maxsus adabiyotlarda 
ko'plab ma’ lumotlar batafsil bayon etilgan.
3