M. E. Jumayev, Z. G'. Tadjiyeva

KESMALARNING UZUNLIGINI
0‘LCHASHVA TAQQOSLASH

7. Taqqoslang:

			^m X71#
			■1 ф

0i.69Z9Sfr£ZV0
III In I ll I Ml¹¹¹1¹ llill III I llini III 11 III! 11Ш ll III ll III hllllll 11 ll IM III l IlMIllll lllH/Н Jlllll II ll

(X68Z9Q>EZ10
lllllllllllllll 11|||||1|||<1||||||||ЦН|1| llil lllllllllllllllllllll |||м7Гпм1||1|||1П||1||||1||||Ц||

I V

1. 
   69499*6210
   

lllllllllllllll III!Jlllllll llllllll III! lllll llllllllll liuil nil Illllllllllllllllllllllllll llllllllllllll
01ZIH3 1ИЭЗ
viMsa^i hviOiziio -viOnisi

otegigstezLo
llll lllMllHll III llllllllllll III llllllllllllltll I Hill MIlllHfllMlIl lilt IHI llfll III ll|[ I lllhnf Kill'

Suaj ъЪшр \ ijjoX ms oi biusbj ng

Ш l = шр 01 ‘ш [ = ius 00 [ ‘шр ( = uis 01

aiamsiaa maw

4
:3ireip[_to ;uib|Bius3;>} [

ms	l
		ms'z

Topshiriq 4. Ikki xil nomdagi uzunliklami qo‘shish va ayirish, shuningdek, ulami ko'paytirish va bo'lishni o'zlashtirish mashg'u- lotlarida qanday usul va uslublaidan foydalanishni maqsadga muvofiq mashg‘ulot1arda ko'rsatilgan topshiriqlar bo'yicha ish olib borish.


It Is I kg I g

10 i00 1000
3. Massa (vazn, og‘irlik)
Bu bo'limda o'quvchilar massa (vazn, og‘irlik) tushunchasi va uning o‘lchov birligi - «kilogramm» bilan tanishadilar. Bu mavzuni o'rganishdagi atamalarga alohida ehtiyotkorlik bilan yondashish kerak Sababi, so'nggi vaqtlargacha massani oddiy tarozida tortib, uning ko‘rsalkichlarini «og‘irlik», deb atar edilar. Vaholanki, massa va og'irlik bir xil narsa emas. Og‘irlik - massaning tezlanishga ko‘paytmasidan iborat bo'lgan kuchdir. Shuning uchun bolalarga savol berilganda «ushbu predmetning og‘irligi qancha?» deb emas, «ushbu predmetning massasi qancha?» deb so‘rash joiz bo'ladi. Savolning bunday sbaklda qo‘yilishi birinchi sinfdanoq joriy etilgan.
Massa haqida tasavvumi shakllantirish metodikasida quyidagi bosqichlami ajratish mumkin.
Bolalarda massa haqida qanday tushuncha borligini aniqlab olish kerak. Buning uchun o’qituvchi shunday vaziyatdan foydalanish mumkin:
Stolga ikkita bir xil rangli va o'Ichamli ikkita kubikni qo'yish lozim (ulaming birini yog‘ochdan, ikkinchisini kartondan yasash mumkin. Ulaming tashqi tomondan farqi boMmasligi kerak). 0‘qituvchi bu ikkala kubik bir xil bo‘lsa ham, ulaming 0‘rtasida farqlar borligini tushuntirishi kerak. Shunda bolalarda bu farq nimada ekanligiga qiziqish uyg'onadi. Ba’zi bolalar esa kubiklami yaqindan va hatto ko'tarib ko‘rishga harakat qilishadi. Shunda 0‘qituvchi «og‘irroq» va «yengilroq»predmetning massasi bilan bog‘liq sifati ekanini tushintiradi. Matematikada «og'irroq» va «engilroq» so‘zlari o‘miga «Ushbu predmetning massasi ko‘p (yoki kam)» degan iboralar ishlatiladi. So‘ng o‘qituvchi har bir o‘quvchiga (massasiga ko‘ra bir-biridan farq qiluvchi) ikkita kitobni ikki qo'liga olib, ulardan qay bin og'iriroq ekanini so'raydi. Javob turlicha
bo'lishi mumkin. Shunda o'qituvchi prcdmetlar massasini qo'lga olib chamalash mushkul ekanligini uqtiradi. Bunday hollarda eng oddiy pal- lali tarozilardan foydalanish mumkinligini tushintiradi va predmetlar massasini taqqoslash jarayonida undan foydalanish yo'llarini tushunti- radi. Zamriy tajribaga esa amaliy mashqlar davomida erishiladi. O'quvchilaming diqqatini tarozi pallalari bo‘sh vaqtida ko'rsatkich til- laming holatiga, so'ngra esa, pallalarga har xil buyum qo'yilgandan keyingi holatga qaratiladi.
0‘qituvchi bolalarga, uzunlikni o'lchashda qo'llanilgani kabi, massani o'lchash uchun o'lchov birligi zarurligini ma’lum qiladi. Bunday o'lchov birligi sifatida «kilogramm» qabul qilingan.
O'qituvchi 1 kg, 2 kg, 5 kg li taroz toshlarini namoyish etadi. O'quvchilar toshlarini o'lchash (tortish) bo'yicha mashqlami o'tkazadilar. Buning oqibatida ular miqdorlar haqida tasavvumi ken- gaytirish o'lchov bilan boshqa mavzulami kengroq anglash, hisob- kitob bo'yicha ko'nikmalarini mukammallashtiradilar.
Massalarning yig'indisi, ayirmasi yoki qoldig'ini topish bilan bog'liq masalalami yechish jarayonida o'quvchilar bir xil nomdagi birliklarda ifodalangan miqdorlami qo'shish va ayirishga oid vazifa- lami bajaradilar.
1-topshiriq.
Darsliklardan bir xil nomdagi massa miqdorlarini qo'shish va ayirishga oid masalalami topish.
O'quvchilar gramm o'lchov birligi va uning boshqa massa o'lchov birliklari bilan munosabati to'g'risida ma’lumotga ega bo'ladilar.
1 kg = 1000 gr.
3-sinfda esa - sentner va tonna o'lchov birliklari va ular
o'rtasidagi munosabatlami o'rganadilar.
Masalan: 1 t = 1000 kg 1 t = 10 s 1 s = 100 kg
Bunday munosabatlar quyidagi mashqlami bajarish jarayonida o'quvchilar ongida o'mashib qoladi.

1. 
   kilogrammalarda ifodalang: 2 t. 006 kg 8000 gr.
   
2. 
   grammalarda ifodalang: 1 kg - 0,25 gr 2 kg 050 gr.
   

d) sentnerlarda ifodalang: 9t-6s 8000 kg.
Taqqoslang (yulduzchalami <, >, = belgilar bilan almashtiring):
12t • 1200 kg; 32 g ■ 32 kg; 4 t 8 s - 480 kg; 220 s ■ 20 t 2 s.
2-topshiriq.
Darslikdan massalami qo'shish va ayirishga oid mashqlami lop­ing (Massani oddiy raqamli sonlarga bo'lish va ko‘paytirish).
Mashg'ulotlarning qanday usul va uslublaridan foydalanish maqsadga muvofiq deb hisoblaysiz?
KILOGRAMM


Tarozi toshlarining og'irligini ayting:

JL isi
Rasmga qarab tuzning va unning og'irligini ayting.

2. 
   Qovoqning og'irligi 9 kg, tarvuzning og'irligi esa undan 2 kg kam. Tarvuzning og‘irligi qancha?
   

7 148
*£$ ^ Л У£> 151
□0П0ПВП0П0 152
ШИШ 155
JL isi 177

4. 
   Sondan yig'indini ayirish.
   

1. 
   12-5= 12-(2+3)=( 12-2)-3=7
   
2. 
   3 6-7=3 6-(6+1 )=(36-6) 1 =29
   
3. 
   40-16=40-( ] 0+6)=(40-10Ь6=24
   
4. 
   45 12=45-(Ю+2)=(45-!0Ь2=33
   
5. 
   45—18=45—(10+8)=(45-10)-8=27
   

To'rtinchi bosqichda amallar xossalarini umumlashtirish va br bilimlami differensiallash imkomni beruvchi maxsus mashqlar baja rish nazarda tutiladi.
36+23=(30+6)+(20+3)+(30+20)+(6+3)=59
65-21=(60+5 )-(20+1 )=(60-20)-{5 -d )=44
100 ichida ko'paytirish va bo‘lish
Mavzusi ustida isblashda o'qituvchi oldida turgan asosiy vazifa- lar quyidagilardan iborat:

1. 
   0‘quvchilami ko‘paytirish va bo'lish arifmetik amallaming ma’nosi bilan tanishtirish, ulaming ba’zi xossalari (ko'paytirishning o‘rin almashtirish xossasi, sonni yig'indiga va yig'indini songa ko'paytirish xossasi, yig'indini songa bo'lish xossasi) va ular orasi- dagi mavjud bog'Ianishlar bilan, bu amallar komponentlari bilan natijalari orasidagi o'zaro bog'Ianishlar bilan tanishtirish.
   
2. 
   Ko'paytirish jadvalini puxta bilishni va undan bo'linmani top ishda foydalana olishni ta'minlash.
   
3. 
   0‘quvchilami jadvaldan tashqari ko'paytirish va bo'lish usul- lari bilan ko'paytirish va bo'lishning maxsus hollari ( nol soni bilan ko'paytirish va bo'lish, 1 ga ko'paytirish va bo'lish) qoldiqli bo'lishning jadval hollari bilan tanishtirish.
   

* 100 ichida ko'paytirish va bo'lishni bir necha bosqichlarda
bo'lib o'rganish mumkin:
1. Tayyorgarlik bosqichi. 100 ichida ko'paytirish va bo'lish 2 sinfda o'rganiladi, ammo o'rganishga tayyorgarlik 1-sinfdayoq 10 va 100 ichida raqamlashni qo'shish va ayirishni o'rganishda boshlanadi.
10 ichida qo'shish va ayirishning dastlabki jadvallarini qarash- dan boshlab berilgan songa 2 tadan qo'shib sanashga oid (3 talab, 4 •alab...va hokazo) mashqlar nazarda tutiladi.