Эски ўзбек ёзувқдаги форслар ва турклар
томонидан кейинчалик
киритилган тўрт ҳарф ^
5
^ ^ борасида шуни таъкидлаш жоизки, абжад
кисоби амалга оширилаётган матнда ушбу ҳарфлар иштирок зтаётган бўлса,
ҳисобда уларнинг шаклдошлари(д £
^)дан истифода этилган.
Манбаларда кел гирилишича, араблар кадимда абжад атамаларидан
ҳафта кунларини номлашда ҳам фойдаланганлар.
Абжад ҳисобининг ихчам, лўнда ва қулайлиги
унинг шеъриятда кенг
кўлланишига сабаб бўлди. Бирор муҳим ҳодиса, воқеаларнинг содир бўлган
вақтини, қўлёзмаларнинг ёзиб тугалланган йилини, мансабдор шахсларга
бағишлаб ёзилган қасида ва тарихлар санасини беришда сонлар ҳарфлар
билан ифодалаиган. Бу усул муайян санани шеъриятда ихчам ҳолда
ифодалашни таъминлаши баробар, уларни эсда тутишни ҳам осонлаштирган.
Шунингдек, абжад ҳисоби ўтмишда таълим-тарбия соҳасида бола тарбияси,
унинг фикрий такомили ва тафаккури ривожида қизиқарли усул ҳамда
ажойиб восита бўлиб хизмат қилган.
Узбек ва шарқ шеъриятининг асосий анъаналаридан ҳисобланган
таърих, муаммо, мувашшах, луғз, чистон каби қатор
шеърий санъатлар
асосини ҳам ана шу абжад ҳисоби ташкил килган. Ҳатто, бу усулдан
фойдаланиб махсус асарлар яратилганки, уларнинг айрим намуналари
бизгача етиб келган.
Кўринадики, абжад ҳисоби ўз даврида жуда катта
аҳамият касб этган.
Абжад ҳисобидан бохабар бўлишликнинг ҳозирги даврда ҳам аҳамияти
катта. Аждодларимиздан бизгача етиб келган қўлёзма
манбалар билан
шуғулланадиган ҳар бир шахснинг ёзма ёдгорликлар яратилган ёки нусха
кўчирилган йилларини аниқ белгилашида ҳамда абжад ҳисоби билан боглиқ
муайян шеърлар ва ҳарфий санъатларнинг тарихини аниқлашда абжад
ҳисобидан яхши хабардор бўлиши талаб қилинади. *
1
2
3
4
1-топшириқ. Қуйидаги рақамлар тагига улар ифода этган ҳарфларни
топиб, ёзиб, ўзаро улаб ўқиб кўрсангиз Саъдий Шерозий ижодига тааллуқпи
бўлган байтни аниқлашга муваффақ бўласиз.
Байтнинг биринчи мисраси рақамлари қуйидагилар:
1-
сўз: 200, 1,30, 10,300, 600, 10
2-
еўз: 50, 10, 4, 10, 400, 10, 20
3-
сўз: 200, 20, 1
4-
сўз: 50, 10,60,200, 1,2, 1,3
Байтнинг иккинчи мисраси рақамлари қуйидагилар:
1-
сўз: 20, 50, 10, 20, 1.400, 60, 10, 1
2-
сўз: 10, 50, 20, 50, 10, 400, 600, 2
3-
сўз: 1,4, 50, 6, 300
4-
сўз: 50, 10,60,200, 1,2, 1,400
84
www.ziyouz.com kutubxonasi
Эслатма: Маълумки, рақамлар чапдан ўнгга қараб ёзилади. Лекин
матн ў-нгдан чапга қарата ўқилгани сабаб рақамларни ҳам ўнгдан
чапга
қарата ёзиб келамиз. Бунда барибир уларнинг чапдан ўнгга қарата ёзилиш
тартиби сақланади. Масалан:
25 - ^
349 - г н
671 - ^
2008 - г . . л
Намуна сифатида топширикда берилган Саъдий Шерозий қаламига
мансуб байтнинг биринчи мисрасини абжад ҳисобида ёзиб кўрамиз.
Топшириқда берилган рақамлар тагига улар англатган ҳарфларни ёзиб
чиқамиз, сўнг ушбу ҳарфларни улаб ўқисак,
«Яхгиилар кетидин агар
чопарсен» мисраси ҳосил бўлади. Бунда араб алифбосида мавжуд бўлмаган
пе (V), гоф (^ ), чим ((^ ), жим
(с) ҳарфларини-оламиз. Рақамларни (талабаларга ҳисоблаш осон
бўлишини назарда тутиб)
ҳозирги жорий ёзувдаги
сонлар
билан
ифодалаймиз. Ҳар бир ажратиш чизиғи билан ажратилган рақамларнинг
жами бир сўзни ифодалайди.
200
1
30
10
300
600
10
э
1
<3
»
ц*
С
3
50
10
4
10
400
10
20
й
й
(3
<3
200
20
1
й
Л
1
50
10
60
200
1
2
1
3
й
<3
0 “
й
1
«
1
£
Демак, юқорида берилганидек, рақамлар асосида
«Яхгитар кетидин
агар чопарсен» (Сн-иЧЧ- -Д1 6.ИА|<;
мисраси ҳосил бўлди. Байтнинг
иккинчи мисраси ва қолган топшириқларни шу тариқа
абжад хисобида
ўзингиз мустақил ёзиб чиқинг.
2-
топшириқ. Қуйидаги рақамлар тагига улар ифода этган ҳарфларни
топиб, ёзиб, ўзаро улаб ўқиб кўрсангиз Алишер Навоий ижодига тааллукли
бўлган байтни аниқлашга муваффак бўласиз.
биринчи мисра: 10, 4 / 40,20 / 20, 50, 1, 60, 1, 30, 10, 400 / 400, 7, 70
иккинчи мисра: 10, 4 / 40,20 / 20, 50, 1,60, 1, 30, 10, 400 / 400, 8, 90
3-
топширик. Қуйидаги тўртликларни эски ўзбек ёзувига ўгиринг ва
абжад ҳисобида рақамлар ифодаси билан ёзинг.
Тонг қизи кулимсираб юзини очди,
Оптин денгизлари кўкузра тошди.
Богларда чечаклар атрлар сочди,
Кўкдаги нтдузлар уялиб қочди.
(Уйгун)
85
www.ziyouz.com kutubxonasi
