М авж уда қам идовл н и го ра с у л а й м о н о в а эски ўзбек ёзуви

Лраб хати турпари
Араб ёзувининг дастлабки ёзув шакли «хатти маъкалий» бўлиб, у 
тик чизиқлар билан ифодаланган. Бу хат тури анча вақтгача муомалада 
бўлса-да, кенг шуҳрат топмаган.
VII асрдан бошлаб бу хат ўрнини энг машхур хат тури қисобланган 
«хатти кўфгш» эгаллаган.
Маълум вақт ўтгач мана шу икки хил хат асосида араб ёзувининг 
санъаткорона яратилган олти хил асосий услуби ташкил топган:
I. Сулс; 2. Насх; 3. Муҳаққақ; 4. Райҳоний; 5. Тавқеъ; 
6
. Риқоъ.
Мазкур хат турлари мазмун-моҳияти билан турли ўринларда 
қўлланган. Масалан, муҳаққақ кўпроқ шеър ва қасидаларни ёзишда 
қўлланилган. Сулс турли хат йўл-йўриқларида ҳамда илмий ишларда 
истифода этилган. Кўфий хати кўпроқ масжид, мадраса ва турли 
биноларнинг пештоқларини безашда ишлатилган. Райҳоний ва насх 
хатларида асосан қисса ва хабарлар ёзилган. Риқо хат услубидан кўпинча 
мактубларни, тавқеъдан эса асосан буйрук ва фармонларни ёзишда 
фойдаланилган.
Манбалардан 
маълум 
бўлишича, 
кейинчалик 
мазкур 
хат 
услубларининг жамидан ўттиз олти хил хат тури ижод этилган. Уларнинг 
ичида настаълиқ хат тури машҳур бўлиб, кўлёзма ёдгорликларнинг асосий 
қисми шу хат турида ёзилган. Настаълиқ насх ва таълиқ хат турларининг 
бирлашувидан юзага келган. Бу ёзув бошқа хат турлари ичида чиройли 
ёзилиши ва осон ўқилиши билан ажрапиб туради. Урта Осиё халқлари 
дастлаб йигирма саккизта ҳарф асосида яратилган ана шу хат турларидан 
фойдаланган бўлса, кейинчалик улар ўттиз икки ҳарф иштирокида гўзал 
хат намуналарини ҳам яратганлар. Уша даврда Хуросоннинг турли 
ўлкаларида машҳур хаттотлар гуруҳи етишиб чиққан. Айниқса, Ҳирот 
ўзининг Абдужамил хаттот, Султонали Машҳадий, Дарвеш Муҳаммад 
Тоқий Ҳисравий, Султон У1уҳаммад Хандон, Хожа мир Али Табризий, 
Мавлоно Юсуф Хуросоний, Саид Абдулқодир, Саид Абдулваҳҳоб ўгли 
Хуросоний ва бошқа кўплаб хаттотлари билан шуҳрат топган.
Шунннгдек, Бухоро, Самарқанд, Тошкент, Фарғона шаҳарларидан 
ҳам кўплаб ҳуснихат соҳиблари етишиб чиққан, улар «қиблат-ул-куттоб» 
(котиблар сардори) унвонини олишга муваффақ бўлганлар. Улар янги-янги 
хат усулларини ихтнро қилдилар. Жумладан, Хожа мир Али Табризий 
настаълиқ хатининг ихтирочиси сифатида шуҳрат топган. Заҳириддин 
Му'ҳаммад Бобур «Хатти Бобурий» хат услубини яратган. Мунис 
Хоразмий эса хаттотлик санъатипинг назариясига оид «Саводи таълим» 
рисоласиии яратди. Бу санъаткор хаттотларнинг ёзган хатлари маъно 
ифодалашдан ташкари, ўзининг гўзаллиги. мафтункорлиги билан инсон 
қалбини ҳаяжонга солиб, кишига завқ багишлайди.
8
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Насх хати
Настаъл иқ хат и
I
3~У 
'»’"■ *-0
-' Ч / •/'* '■ .* **^ ЧЛл» чА
-»0
>д. } /
^ 
^ Ч* > Г
^5
^ЛЛУ^ 
5
Таълиқ хати
-■=... 
’Г