M. A. Yusupova San’atshunoslik iti direktori, Arxitektura doktori

■aratish 
u ch u n jam iyat m eh n ati, vaqti va m ablag1 ketkazishni talab etadi. 
Shuning 
u c h u n m e ’m orchilikka talab doirasida funksional qulaylik va 
co'zallik, 
tejam korlik m aqsadlariga muvofiq talablar kiradi. «Foyda, m ustah- 
kamlik va go‘zallik» birlik ifodasi qadim gi m e’m orchilik nazariyotchilari 
tom on id an
ta ’riflangan edi. B unda m e ’m orchilikda funksional, texnikali 
va 
estetik
om illam ing o ‘zaro bog‘liqligining asosiy tam oyili ifodalangan.
Binoning m uvofiqligi ularning funksional, am aliy m aqsadi, qulaylik 
(foyda) — m e ’m o rc h ilik asa rig a q o ‘y ilay o tg an b irin c h i eng m u h im
talablardan biri.j
Inson faoliyati u ch u n qulay m u hitni yaratish aw alam b o r, binoning 
me’m oriy-tarxiy, hajm iy-fazoviy tizim i qanchalik to ‘g‘ri topilganiga bog‘liq 
bo‘lib, bunda loyihalashtirishda orttirilgan tajribasi va fan yutuqlari hisobga 
olingan.
Ichki m e ’m oriy k o ‘lam ni tashkil etish, aniq m aqsadlarga m o ‘ljallangan 
hajm muvofiqligi va xonalam ing ijtimoiy ham da texnologik jarayoni aloqasi 
funksional m aqbulligi b ilan b elgilanadi. D em ak, to m o sh a b in o larid a 
kechayotgan funksional jara y o n lar yaxshi k o 'rin ish va eshitilishni, tez 
to‘lishini ham d a tom oshabinlarning zaldan evakuatsiyasini ta ’m inlaydigan, 
ularda shunday tizim ni yaratishga zarurat tu g ‘diradi (zal). U m um iy ovqat- 
lanish (oshxona, kafe, restoran) uchun korxona binolarida, hajm iy fazoviy 
va tarxiy kom pozitsiyasida izolatsiya ham da bir paytning o ‘zida ovqatla- 
nish zali bilan oshxona aloqasi k o ‘zda tutilishi lozim. S anoat binolarida 
asosiy m aqsad m eh n at, m ahsulot ishlab chiqarish, ularning xarakteri va 
qanday m ahsulotlam i ishlab chiqarish texnologiyalariga nisbatan xonalam ing 
gabaritlari, ularning k o ‘rinishi va yoritilish darajasi, ishchilarga m aishiy 
xizmat ko‘rsatish xonalari tarkibi va ularning ishlab chiqarish zallari bilan 
aloqasi aniqlanadi.
M e’m orchilikda go'zallik — tasviriy yoki am aliy sa n ’atga qaraganda 
ancha m urakkab tush u n ch a.
Ayrim m e’m oriy asarlarda: yodgorliklar, m aqbaralar, diniy va m a ’m uriy 
binolarning g ‘oyaviy to m o n i m uhim aham iyat kasb etadi. B unda badiiy- 
g‘oyaviy m azm un jam o atd a yetakchi bo 'lib, badiiy-g‘oyaviy obraz shaklida 
amalga oshadi.
M e’m oriy obrazni yaratish — m urakkab ijodiy jarayo n hisoblanadi. 
M e’m orchilikda obraz tushunchasi boshqa san ’at tu rlarid an an ch a farq 
qiladi. R angtasvir, chizm atasvir, haykaltaroshlik borliq voqealam i badiiy 
obrazlarda xuddi o ‘zidagiday aks etadi, m e’m orchilikda esa p red m etlar 
tasvirlanm aydi. M e ’m orchilik — yaratuvchi sa n ’at. M e’m orchilik obrazi 
m oddiy asosda p ay d o b o ‘ladi, m e ’m oriy ifodaning m axsus vo sitalari 
borliqning eng um um iy alom atlarida ifoda etiladi, to m osh abind a u yoki
7

---

bu ruhiy hissiyotlarini keltiradi — xursandchilik, g ‘am ginlik, chuqur hurm at- 
e ’tibor, g ‘urur, tantanavorlik va shinam lik tuyg'ulari.
Shunday ekan, m e’m orchilikda obrazlam ing xilma-xilligi haqida gapirish 
lozim — epik (u lu g 'lik , buyuklik), geroik (q a h ra m o n o n a ), lirik (his- 
hayajonli, tuyg'uli). H a r bir inshoot u ch u n o ‘zining obrazi m os keladi: 
ayrim jam o at binolariga — epik; tu rar-jo y uylariga — lirik. H ar bir jan rd a 
m e ’m or maxsus m e’m oriy-badiiylikni ifodalovchi vositasini izlaydi. M e’m or 
qanchalik m o h ir b o 'lsa, shuncha bu vositalar kuchli va xilm a-xil b o'lad i.
M e ’m orch ilik rivojida fan va texnik a yutuqlariga tayangan qurilish 
texnikasi m uhim hal qiluvchi rol o'ynaydi. Shu bilan birga jam iyatning 
turli talablarini qondirishga qaratilgan m e ’m orchilik texnika rivojiga katta 
t a ’sir o ‘tk a z a d i, u n in g oldiga shu ta la b la rg a jav o b b e ru v c h i, yangi 
m aqsadlarni qo'yadi.
B utun m e’m orchilik tarixi — m e’m orchilik va qurilish texnikasi m a’lum 
o ‘zaro bog'liqlik va tobelik guvohidir.
M e ’m orchilikning gullagan davrida bu bog‘liqlik uyg 'u nlikd a bo'lgan. 
B unda plastik ishlab chiqilgan m e’m oriy shakl, qurilish unsurlarini fizikaviy 
ishini haqqoniy ochib beruvchi konstruksiya va ashyo, ijodiy b a m a ’nilikni 
ham d a m a ’lum badiiy-g'oyaviy fikrni ifodalaydi.
R ivojlanayotgan texnika m e ’m or oldida cheksiz im koniyatlarni ochib 
beradi, lekin bu m e’m orning ijodiy g ‘oyasini o ‘ziga bo'ysindirishi m um kin 
em as.
M e ’m o rch ilik n in g m aqsadi — in so n n in g h a r to m o n la m a m oddiy, 
m a ’naviy talab larin i q o n d irish , qurilish texnikasi esa q an c h alik k atta 
yutuqlarga erishm asin — faqat shu m aqsadga erishishning vositasi b o ‘lib 
qoladi.
NAZORAT SAVOLLARI
1. Arxitektura nima?
2. M e’morchilikning inson hayotida aham iyati qanday?
3. Vitruviy uchligi xususiyatlarini aytib bering.
4. Loyiha ishlari necha o'lcham da bajariladi?
5. Uslub nima? Uni ta ’riflab bering.
6. M e’m oriy majmua nim a? U o ‘zida nim ani mujassam etadi?
7. M e’m orchilik o ‘zida qanday vazifalami bajaradi?
8. M e’morchilikning san’at sifatida o ‘rni qanday?
9. M ustahkamlik, foyda, go'zallik jihatlarini ta ’riflab bering.
10. M e’m orchilik obrazini yaratish jarayonini aytib bering.
11. M e’morchilikning maqsadi qanday?

---