M. A. Hamrayev d. A. Muhamedova d. X. Shodmonqulova

-§. Leksemalarning shakliy munosabatlariga ko`ra turlari

Yuqorida aytilganidek, leksemaning shakily (ifoda) tomoni deganda uning tovush tomoni, harfiy ifodasi, urg`u olish xususiyatlari nazarda tutiladi. Ana shular tilde leksik omonimiya degan hodisani yuzaga keltiradi. Leksik omonimiya leksemalar o`rtasidagi ifoda tomoni jihatidan teng kelib qolishdir. Bu hodisa o`z ichiga quyidagi guruh leksemalarni qamrab oladi:

1. 
   Omonimlar - grеkcha homos – “bir xil”, onoma yoki onyma – “nom” dеgan ma'nolarni ifodalab, tovush tomoni ham, harfiy ifodasi ham, barcha grammatik shakllari ham bir xil, ammo mazmun tomoni har xil bo`lgan leksemalardir: ot (ism) – ot (hayvon), sir (davlat siri)–sir (idish siri).
   

Omonim leksemalar asosan bir xil so`z turkumi doirasida bo`ladi. Bularga ot (yosh – umr o`lchovi; yosh – ko`z yoshi), fe`l (betla – qarashga botinmoq; betla - sahifala), sifat (hur – ozod; hur – go`zal) turkumlariga xos omoleksemalar misol bo`ladi. Grammatik shakllar (kelishik, egalik, ko`plik, zamon, shaxs-son kabi) tizimiga ega bo`lmagan ayrim turkumga oid leksemalar ham o`zaro omonim bo`lishi mumkin (ham bog`lovchisi va ham yuklamasi o`zaro shunday omonimlik hosil qiladi).
Omonim leksemalarni ko`p ma'noli leksemalardan farqlash zarur. Ko`p ma'noli leksemalar qancha ma'noga ega bo`lmasin, bu ma'nolar o`zaro bitta bosh ma`noga bog`langan bo`ladi. Omonimlar boshqa-boshqa leksemalar bo`lgani uchun ularning ma'nolari o`rtasida bog`lanish bo`lmaydi.
Ko`p ma'noli leksemalar ma'nolari o`rtasida aloqa uzilsa, omonim vujudga kеladi: dam I – havo, dam II – temirchi bosqoni, dam III – lahza, nafas, dam IV – bog`lovchi, dam V – tig`, o`tkir joy, dam VI – havo yig`ilib yurishmay qolgan (ichi dam bo`libdi)<sup>33</sup>; Bu misollardagi dam I leksemasi ifodalagan “havo” manosi mazkur ko`p ma`noli leksemaning bosh ma`nosi bo`lib, qolganlari hosila ma`nolardir, lekin hozirgi o`zbek tili nuqtai nazaridan bu oltita leksema omonim leksemalardir, chunki ular orasidagi ma`no aloqalari uzilgan.

2. 
   Omoformalar grеkcha homos – “bir xil”, forma – “shakl” dеgan ma'nolarni ifodalab, faqat ayrim grammatik shakllari bo`yicha teng keladigan leksemalar guruhidir.
   

Omoformalar har xil turkumlar doirasida mavjud bo`ladigan leksemalardir. Bularni nechta turkumga oid leksemalar ishtirok etishiga ko`ra quyidagi turlarga ajratish mumkin:

1.