O`zbek tilida omonimiya

O`ZBEK TILIDA OMONIMIYA

• OMONIMLAR VA OMOFORMALAR

OMONIMIYA

• Leksemalarda ifoda jihatiga ko`ra voqe bo`ladigan munosabatlar deb omonimiya va paronimiya hodisalari ko`rsatiladi.

OMOLEKSEMALAR

• Ifoda jihati teng leksemalar omoleksemalar deyiladi.(yunoncha homos - `bir xil`).
• Ularni belgilashda talaffuz jihatidan bo`ladigan bir xillik ham,harfiy (grafik)ifoda jihatidan bo`ladigan bir xillik ham hisobga olinadi.
• Masalan,tuy,yon kabi so`zlar.

Omonim omoleksemalar

• Ular barcha muqobil grammatik shakllarida teng keladi.Masalan,qovoq(ko`z ustidagi qovoq)- qovoq(o`simlik nomi),chaq-(zarb bilan ur)-chaq(nayza sanch);
• 1- va 2- juft ham o`zaro barcha muqobil shakllarda teng keladi:qovoqni-qovoqni;chaqdi-chaqdi;

Omonim omoleksemalar

• Omonim omoleksemalar bir turkum leksemalari bo`ladi.
• Ular ko`pincha ot,fe`l turkumi leksemalarida uchraydi.Masalan,oy(planeta)-oy (o`n ikki oy);chop-chop
• Ular sifat turkumi leksemalarida ham uchraydi:och(ochqagan)-och(rang)

• Har xil turkum leksemalari o`zaro omonim omoleksemalar bo`lishi uchun ular grammatik shakllanishga ega bo`lmasligi kerak.balki-

OMOFORMALAR

• O`zaro ba`zi grammatik shakllaridagina teng keladigan leksemalarga aytiladi.burun-burun;soz-soz
• Burun-dan,lari,im,imni
• Burun-dan,lari,roq

Diqqat:

• Omoleksemalarning lug`atga kiritilish shakllari bir xil,shunga ko`ra ular lug`atlarda hisobga olinadi.
• Shakli bir xil omoformalar

Omonim omoleksemalar va omoforma omoleksemalarni farqlang.

• 1.Ot(ism)-(hayvon)-(fe`l)-?
• 2.O`t (maysa)-(olov)-(inson a`zosi)-(fe`l so`z turkumi)-?
• 3.Suz-(sutni suz)-(ovqatni sol)-(ko`zini suz)-(suvda suz)-(shoxi bilan suz)
• 4.Sur-(qorako`l navi)- (och kulrang)-quritilgan)-(beti qattiq)-(siljit)-(ishqa)-?

OMOLEKSEMASHAKLLAR

• Leksemalar turli grammatik ko`rsatkichlar olishi bilan leksemashakllar yuzaga keladi.Ular orasida ham omonimiya yuzaga keladi.Bularni omoleksemashakllar deb yuritamiz.Masalan,
• Ter +im(ot+im egalik)-teri+m(ot+egalik);
• Yer(ot)-ye+r(fe`l+zamon);
• Yoqamiz(yoq-fe`l+a-zamon+miz-shaxs-son)-yoqa-ot+miz-egalik va b.

Omoleksemalarning voqe bo`lish sabablari:

• 1.Qadimgi turkiy tildagi turkum sinkretizmning yo`qolishi oqibatida yuzaga kelgan.Yuq-harakat va predmet
• 2. Leksemalarning ifoda jihatida voqe bo`lgan tovush o`zgarishlari oqibatida teng kelib qolish bilan yuzaga keladi:a:q(oq)-rang-aq(oqmoq) bo`lgan.(:) cho`ziqlik belgisi yo`qolib hozirgi holatga kelgan,ar(oriqla)-a:z(kam)kabi

Ifoda jihatining teng kelib qolishidan paydo bo`lgan omonimiya:

• O`zbekcha leksemalar orasida bo`ladi:bel -bel(ish quroli),yoz;ellik(son)-ellik(enlik)
• O`zbekcha va o`zlashma leksema orasida: tojikcha -yor,bog`;arabcha-sir,sana;
• O`zlashma leksemalar orasida:tojikcha-soz,bod (shamol)-bod (shish)kabi,arabcha-safar,rasm;arabcha-tojikcha:karam leksemalari

Leksik ma`no taraqqiyoti natijasida paydo bo`ladi.

• o`rta(ot)-sifat,kun,yosh(umr)- ,boq,band so`zlari misol bo`ladi.
• Omoleksemalar leksema yasalishi natijasida ham yuzaga keladi:kuya-kuy+a,bet+la;
• Ayri-ayir+i-ayri(ot),kech+a-kecha(ravish),tep+ki-tepki(ot) kabilarda2-leksema 1-(asli yasama)leksemaning ma`no taraqqiyoti natijasida paydo bo`lgan.

Har xil affiks yordamida yasaladi:

• Tiq+in (ot)-tiqin(sifat);sol+iq(ot)-sol+iq(sifat);
• Har xil leksemalardan yasalishlarda voqe bo`ladi:chog`+la(chamala)-chog`+la(yaxshi+la);
• Har xil leksema va har xil affiks:Kech+ik(ot)-kechi+ik(fe`l),ochiq kabi

Ruscha sifatni o`ziga xos usul bilan olish natijasida paydo bo`ldi:

• Ideal,general(ot)-general plan,kapital(ot)-kapital remont kabi

Omonimiya

• Omonimiya salbiy hodisa sifatida qaralgan.
• Nutqada ikki xil tishunilish mumkin bo`lgan holatlarga ongli ravishda yo`l qo`yilgan.
• Maxsus poetik janr-tuyuq tuaishda foydalanilgan
• Askiyada omonimlardan ustalik bilan foydalanilgan.

OMOLEKSEMALARDA YONDOSH HODISALAR

• Omoleksemalarga eng yaqin turuvchi hodisa-omofonlar.omoleksemalar talaffuz jihatidan ham,yozilishi jihatidan ham teng keladi,omofonlar esa talaffuz jihatidan teng,harfiy ifoda jihatidan farq qiladi.
• Til asli tovush tili bo`lgani uchun harfiy ifoda emas,balki talaffuz hal etuvchi omil deb qaraladi va asosda omofonlar ko`pincha omoleksemalar qatoriga qo`shiladi.

Adabiy nutqda omofonlar:

• 1.ko`pincha ovozli (jarangli) tovushlarning jarangsizlashuvi:bop(bob)-bop,tup(tub)-tup,yot(yod)-yot,sutxo`r(sudxo`r)-sutxo`r;
• 2.Urg`usiz ovoz tovushning boshqa tovushdek talaffuz qilinishida:kampaniya-kompaniya
• So`zlashuv nutqida omofonlarning turli ko`rinishlari voqe bo`ladi:qalay-qalay(qanday),to`r(baliqtutish quroli)-to`r(to`rt)

OMOGRAFLAR

• Til birliklari sifatida leksemalar talaffuzda farqlanib,harfiy ifoda jihatidan teng kelib qolsa,omograflar yuzaga keladi.
• Tom-tom,rom-rom,tok-tok
• Jin-djin
• Sir(emal)-sir(yashirin)-sir(pishloq)